astitvan hi tAvadutpAdavyayadhrauvyaikyAtmikA vRutti . na khalu sA pradeshamantareN sUtryamANA kAlasya sambhavati, yata pradeshAbhAve vRuttimadabhAva . sa tu shUnya ev, astitvasangnAyA vRutterarthAntarabhUtatvAt . na cha vRuttirev kevalA kAlo bhavitumarhati, vRutterhi vRuttimantamantareNAnupapatte . upapattau vA kathamutpAdavyayadhrauvyaikyAtmakatvam . anAdyanta- nirantarAnekAnshavashIkRutaikAtmakatven pUrvapUrvAnshapradhvansAduttarottarAnshotpAdAdekAtmadhrauvyAditi chet; naivam . yasminnanshe pradhvanso yasminshchotpAdastayo sahapravRuttyabhAvAt kutastyamaikyam . tathA pradhvastAnshasya sarvathAstamitatvAdutpadyamAnAnshasya vAsambhavitAtmalAbhatvAtpradhvansotpAdaikya- athotpAdavyayadhrauvyAtmakAstitvAvaShTambhen kAlasyaikapradeshatvan sAdhayati — jassa Na santi yasya padArthasya na santi na vidyante . ke . padesA pradeshA . padesamettan tu pradeshamAtramekapradeshapramANan punastadvastu tachchado NAdun tattvata paramArthato gnAtun shakyate . suNNan jAN tamatthan yasyaikopi pradesho nAsti tamarthan padArthan shUnyan
TIkA : — pratham to astitva vah utpAd, vyay aur dhrauvyakI aikyasvarUpavRutti hai . vah (vRutti arthAt vidyamAnatA) kAlake pradesh binA hI hotI hai yah kathan sambhavit nahIn hai, kyonki pradeshake abhAvamen vRuttimAnkA abhAv hotA hai . vah to shUnya hI hai, kyonki astitva nAmak vRuttise arthAntarabhUt hai — anya hai .
aur (yadi yahAn yah tarka kiyA jAy ki ‘mAtra samayaparyAyarUpavRutti hI mAnanI chAhiye; vRuttimAn kAlANu padArthakI kyA AvashyakatA hai ?’ to usakA samAdhAn kiyA jAtA hai : — ) mAtra vRutti (samayarUp pariNati) hI kAl nahIn ho sakatI, kyonki vRutti vRuttimAnke binA nahIn ho sakatI . yadi yah kahA jAy ki vRuttimAn ke binA bhI vRutti ho sakatI hai to, (pUchhate hain ki — vRutti to utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatAsvarUp honI chAhiye;) akelI vRutti utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatArUp kaise ho sakatI hai ? yadi yah kahA jAy ki — ‘anAdi – ananta, anantar ( – paraspar antar hue binA ekake bAd ek pravartamAn) anek anshonke kAraN utpAd hotA hai tathA ekAtmakatArUp dhrauvya rahatA hai, — isaprakAr mAtra (akelI) vRutti bhI utpAd – vyay – dhrauvyakI ekatAsvarUp ho sakatI hai’ to aisA nahIn hai . (kyonki us akelI vRuttimen to) jis anshamen nAsh hai aur jis anshamen utpAd hai ve do ansh ek sAth pravRutta nahIn hote, isaliye (utpAd aur vyayakA) aikya kahAnse ho sakatA hai ? tathA naShTa anshake sarvathA asta honese aur utpanna honevAlA ansh apane svarUpako prApta na honese (arthAt utpanna nahIn huA hai
1ekAtmakatA hotI hai isaliye, pUrva – pUrvake anshonkA nAsh hotA hai aur uttar – uttarake anshonkA
1. ekAtmakatA = ekasvarUpatA (kAladravyake binA bhI anAdi kAlase ananta kAl tak samay ekake bAd
ek paraspar antarake binA hI pravartit hote hain, isaliye ekapravAharUp ban jAnese usamen ekarUpatva AtA
hai — isaprakAr shankAkArakA tarka hai .)