ઇહ કિલૈકમાકાશદ્રવ્યમેકં ધર્મદ્રવ્યમેકમધર્મદ્રવ્યમસંખ્યેયાનિ કાલદ્રવ્યાણ્યનન્તાનિ જીવદ્રવ્યાણિ . તતોઽપ્યનન્તગુણાનિ પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ . તથૈષામેવ પ્રત્યેકમતીતાનાગતાનુભૂય- માનભેદભિન્નનિરવધિવૃત્તિપ્રવાહપરિપાતિનોઽનન્તાઃ પર્યાયાઃ . એવમેતત્સમસ્તમપિ સમુદિતં જ્ઞેયમ્ . ઇહૈવૈકં કિંચિજ્જીવદ્રવ્યં જ્ઞાતૃ . અથ યથા સમસ્તં દાહ્યં દહન્ દહનઃ સમસ્તદાહ્યહેતુક- સમસ્તદાહ્યાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકદહનાકારમાત્માનં પરિણમતિ, તથા સમસ્તં જ્ઞેયં જાનન્ જ્ઞાતા સમસ્તજ્ઞેયહેતુકસમસ્તજ્ઞેયાકારપર્યાયપરિણતસકલૈકજ્ઞાનાકારં ચેતનત્વાત્ સ્વાનુભવ- પ્રત્યક્ષમાત્માનં પરિણમતિ . એવં કિલ દ્રવ્યસ્વભાવઃ . યસ્તુ સમસ્તં જ્ઞેયં ન જાનાતિ સ સમસ્તં ભણિતમ્ . અભેદનયેન તદેવ સર્વજ્ઞસ્વરૂપં તદેવોપાદેયભૂતાનન્તસુખાદ્યનન્તગુણાનામાધારભૂતં સર્વ- પ્રકારોપાદેયરૂપેણ ભાવનીયમ્ ઇતિ તાત્પર્યમ્ ..૪૭.. અથ યઃ સર્વં ન જાનાતિ સ એકમપિ ન જાનાતીતિ વિચારયતિ — જો ણ વિજાણદિ યઃ કર્તા નૈવ જાનાતિ . કથમ્ . જુગવં યુગપદેકક્ષણે . કાન્ . અત્થે અર્થાન્ . કથંભૂતાન્ . તિક્કાલિગે ત્રિકાલપર્યાયપરિણતાન્ . પુનરપિ કથંભૂતાન્ . તિહુવણત્થે ત્રિભુવનસ્થાન્ . ણાદું તસ્સ ણ સક્કં તસ્ય પુરુષસ્ય સમ્બન્ધિ જ્ઞાનં જ્ઞાતું સમર્થં ન ભવતિ . કિમ્ . દવ્વં વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા, [તસ્ય ] ઉસે [સપર્યયં ] પર્યાય સહિત [એકં દ્રવ્યં વા ] એક દ્રવ્ય ભી [જ્ઞાતું ન શક્યં ] જાનના શક્ય નહીં હૈ ..૪૮..
ટીકા : — ઇસ વિશ્વમેં એક આકાશદ્રવ્ય, એક ધર્મદ્રવ્ય, એક અધર્મદ્રવ્ય, અસંખ્ય કાલદ્રવ્ય ઔર અનન્ત જીવદ્રવ્ય તથા ઉનસે ભી અનન્તગુને પુદ્ગલ દ્રવ્ય હૈં, ઔર ઉન્હીંકે પ્રત્યેકકે અતીત, અનાગત ઔર વર્તમાન ઐસે (તીન) પ્રકારોંસે ભેદવાલી ૧નિરવધિ ૨વૃત્તિપ્રવાહકે ભીતર પડનેવાલી (-સમા જાનેવાલી) અનન્ત પર્યાયેં હૈં . ઇસપ્રકાર યહ સમસ્ત (દ્રવ્યોં ઔર પર્યાયોંકા) સમુદાય જ્ઞેય હૈ . ઉસીમેં એક કોઈ ભી જીવદ્રવ્ય જ્ઞાતા હૈ . અબ યહાઁ, જૈસે સમસ્ત દાહ્યકો દહકતી હુઈ અગ્નિ સમસ્ત -દાહ્યહેતુક (-સમસ્ત દાહ્ય જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસા) સમસ્ત દાહ્યાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત સકલ એક ૩દહન જિસકા આકાર (સ્વરૂપ) હૈ ઐસે અપને રૂપમેં (-અગ્નિરૂપમેં ) પરિણમિત હોતી હૈ, વૈસે હી સમસ્ત જ્ઞેયોકો જાનતા હુઆ જ્ઞાતા (-આત્મા) સમસ્તજ્ઞેયહેતુક સમસ્ત જ્ઞેયાકારપર્યાયરૂપ પરિણમિત ૪સકલ એક જ્ઞાન જિસકા આકાર (સ્વરૂપ) હૈ ઐસે નિજરૂપસે — જો ચેતનતાકે કારણ સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ હૈ ઉસ -રૂપ — પરિણમિત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર વાસ્તવમેં દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ . કિન્તુ જો સમસ્ત જ્ઞેયકો નહીં જાનતા વહ (આત્મા), જૈસે સમસ્ત દાહ્યકો ન દહતી હુઈ અગ્નિ સમસ્તદાહ્યહેતુક
૧. નિરવધિ = અવધિ – હદ – મર્યાદા અન્તરહિત .
૨. વૃત્તિ = વર્તન કરના; ઉત્પાદ – વ્યય – ધ્રૌવ્ય; અસ્તિત્વ, પરિણતિ .
૩. દહન = જલાના, દહના .
૪. સકલ = સારા; પરિપૂર્ણ .