આત્મા હિ તાવત્સ્વયં જ્ઞાનમયત્વે સતિ જ્ઞાતૃત્વાત્ જ્ઞાનમેવ . જ્ઞાનં તુ પ્રત્યાત્મવર્તિ પ્રતિભાસમયં મહાસામાન્યમ્ . તત્તુ પ્રતિભાસમયાનન્તવિશેષવ્યાપિ . તે ચ સર્વદ્રવ્યપર્યાય- સકલાખણ્ડૈકકેવલજ્ઞાનરૂપમાત્માનમપિ ન જાનાતિ . તત એતત્સ્થિતં યઃ સર્વં ન જાનાતિ સ આત્માનમપિ ન જાનાતીતિ ..૪૮.. અથૈકમજાનન્ સર્વં ન જાનાતીતિ નિશ્ચિનોતિ --દવ્વં દ્રવ્યં અણંતપજ્જયં અનન્તપર્યાયં એગં એકં અણંતાણિ દવ્વજાદીણિ અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતીનિ જો ણ વિજાણદિ યો ન વિજાનાતિ
અબ, ઐસા નિશ્ચિત કરતે હૈં કિ એકકો ન જાનનેવાલા સબકો નહીં જાનતા : —
અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [અનન્તપર્યાયં ] અનન્ત પર્યાયવાલે [એકં દ્રવ્યં ] એક દ્રવ્યકો (-આત્મદ્રવ્યકો) [અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતાનિ ] તથા અનન્ત દ્રવ્યસમૂહકો [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [ન વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા [સઃ ] તો વહ પુરુષ [સર્વાણિ ] સબ કો (-અનન્ત દ્રવ્યસમૂહકો) [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાન સકેગા ? (અર્થાત્ જો આત્મદ્રવ્યકો નહીં જાનતા હો વહ સમસ્ત દ્રવ્યસમૂહકો નહીં જાન સકતા) ..૪૯..
પ્રકારાન્તરસે અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [અનન્તપર્યાયં ] અનન્ત પર્યાયવાલે [એકં દ્રવ્યં ] એક દ્રવ્યકો (-આત્મદ્રવ્યકો) [ન વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા [સઃ ] તો વહ પુરુષ [યુગપદ્ ] એક હી સાથ [સર્વાણિ અનન્તાનિ દ્રવ્યજાતાનિ ] સર્વ અનન્ત દ્રવ્ય -સમૂહકો [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાન સકેગા ?
ટીકા : — પ્રથમ તો આત્મા વાસ્તવમેં સ્વયં જ્ઞાનમય હોનેસે જ્ઞાતૃત્વકે કારણ જ્ઞાન હી હૈ; ઔર જ્ઞાન પ્રત્યેક આત્મામેં વર્તતા (-રહતા) હુઆ પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય હૈ . વહ પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય પ્રતિભાસમય અનન્ત વિશેષોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલા હૈ; ઔર ઉન વિશેષોંકે (-ભેદોંકે) નિમિત્ત સર્વ દ્રવ્યપર્યાય હૈં . અબ જો પુરુષ સર્વ દ્રવ્યપર્યાય જિનકે નિમિત્ત હૈં ઐસે
જો એક દ્રવ્ય અનંતપર્યય તેમ દ્રવ્ય અનંતને યુગપદ ન જાણે જીવ, તો તે કેમ જાણે સર્વને ? ૪૯.