નિબન્ધનાઃ . અથ યઃ સર્વદ્રવ્યપર્યાયનિબન્ધનાનંતવિશેષવ્યાપિપ્રતિભાસમયમહાસામાન્યરૂપ- માત્માનં સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષં ન કરોતિ સ ક થં પ્રતિભાસમયમહાસામાન્યવ્યાપ્યપ્રતિભાસમયાનન્ત- વિશેષનિબન્ધનભૂતસર્વદ્રવ્યપર્યાયાન્ પ્રત્યક્ષીકુર્યાત્ . એવમેતદાયાતિ ય આત્માનં ન જાનાતિ સ સર્વં ન જાનાતિ . અથ સર્વજ્ઞાનાદાત્મજ્ઞાનમાત્મજ્ઞાનાત્સર્વજ્ઞાનમિત્યવતિષ્ઠતે . એવં ચ સતિ જ્ઞાનમયત્વેન સ્વસંચેતકત્વાદાત્મનો જ્ઞાતૃજ્ઞેયયોર્વસ્તુત્વેનાન્યત્વે સત્યપિ પ્રતિભાસપ્રતિભાસ્ય- માનયોઃ સ્વસ્યામવસ્થાયામન્યોન્યસંવલનેનાત્યન્તમશક્યવિવેચનત્વાત્સર્વમાત્મનિ નિખાતમિવ પ્રતિભાતિ . યદ્યેવં ન સ્યાત્ તદા જ્ઞાનસ્ય પરિપૂર્ણાત્મસંચેતનાભાવાત્ પરિપૂર્ણસ્યૈકસ્યાત્મનોઽપિ જ્ઞાનં ન સિદ્ધયેત્ ..૪૯.. અનન્તદ્રવ્યસમૂહાન્ કિધ સો સવ્વાણિ જાણાદિ કથં સ સર્વાન્ જાનાતિ જુગવં યુગપદેકસમયે, ન કથમપીતિ . તથા હિ --આત્મલક્ષણં તાવજ્જ્ઞાનં તચ્ચાખણ્ડપ્રતિભાસમયં સર્વજીવસાધારણં મહાસામાન્યમ્ . તચ્ચ મહાસામાન્યં જ્ઞાનમયાનન્તવિશેષવ્યાપિ . તે ચ જ્ઞાનવિશેષા અનન્તદ્રવ્યપર્યાયાણાં વિષયભૂતાનાં અનન્ત વિશેષોંમેં વ્યાપ્ત હોનેવાલે પ્રતિભાસમય મહાસામાન્યરૂપ આત્માકા સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષ નહીં કરતા, વહ (પુરુષ) પ્રતિભાસમય મહાસામાન્યકે દ્વારા ૧વ્યાપ્ય (-વ્યાપ્ય હોને યોગ્ય) જો પ્રતિભાસમય અનન્ત વિશેષ હૈ ઉનકી નિમિત્તભૂત સર્વ દ્રવ્ય પર્યાયોંકો કૈસે પ્રત્યક્ષ કર સકેગા ? (નહીં કર સકેગા) ઇસસે ઐસા ફલિત હુઆ કિ જો આત્માકો નહીં જાનતા વહ સબકો નહીં જાનતા .
અબ, ઇસસે ઐસા નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ સર્વકે જ્ઞાનસે આત્માકા જ્ઞાન ઔર આત્માકે જ્ઞાનસે સર્વકા જ્ઞાન (હોતા હૈ); ઔર ઐસા હોનેસે, આત્મા જ્ઞાનમયતાકે કારણ સ્વસંચેતક હોનેસે, જ્ઞાતા ઔર જ્ઞેયકા વસ્તુરૂપસે અન્યત્વ હોને પર ભી પ્રતિભાસ ઔર પ્રતિભાસ્યમાનકર અપની અવસ્થામેં અન્યોન્ય મિલન હોનેકે કારણ (જ્ઞાન ઔર જ્ઞેય, આત્માકી – જ્ઞાનકી અવસ્થામેં પરસ્પર મિશ્રિત – એકમેકરૂપ હોનેસે) ઉન્હેં ભિન્ન કરના અત્યન્ત અશક્ય હોનેસે માનો સબ કુછ આત્મામેં ૨નિખાત (પ્રવિષ્ટ) હો ગયા હો ઇસપ્રકાર પ્રતિભાસિત હોતા હૈ — જ્ઞાત હોતા હૈ . (આત્મા જ્ઞાનમય હોનેસે વહ અપનેકો અનુભવ કરતા હૈ — જાનતા હૈ, ઔર અપનેકો જાનનેપર સમસ્ત જ્ઞેય ઐસે જ્ઞાત હોતે હૈં – માનોં વે જ્ઞાનમેં સ્થિત હી હોં, ક્યોંકિ જ્ઞાનકી અવસ્થામેંસે જ્ઞેયાકારોંકો ભિન્ન કરના અશક્ય હૈ .) યદિ ઐસા ન હો તો (યદિ આત્મા સબકો ન જાનતા હો તો) જ્ઞાનકે પરિપૂર્ણ આત્મસંચેતનકા અભાવ હોનેસે પરિપૂર્ણ એક આત્માકા ભી જ્ઞાન સિદ્ધ ન હો .
૮૪પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૧. જ્ઞાન સામાન્ય વ્યાપક હૈ, ઔર જ્ઞાન વિશેષ -ભેદ વ્યાપ્ય હૈં . ઉન જ્ઞાનવિશેષોંકે નિમિત્ત જ્ઞેયભૂત સર્વ દ્રવ્ય ઔર પર્યાયેં હૈં .
૨. નિખાત = ખોદક ર ભીતર ગહરા ઉતર ગયા હુવા; ભીતર પ્રવિષ્ટ હુઆ .