પત્તેઽપિ ન ગૃહ્યન્તે, તથાવિધક્ષયોપશમનશક્તેરસંભવાત્ . ઇન્દ્રિયાણાં હિ ક્ષયોપશમસંજ્ઞિકાયાઃ પરિચ્છેત્ર્યાઃ શક્તેરન્તરંગાયાઃ કાકાક્ષિતારકવત્ ક્રમપ્રવૃત્તિવશાદનેકતઃ પ્રકાશયિતુમસમર્થત્વા- ત્સત્સ્વપિ દ્રવ્યેન્દ્રિયદ્વારેષુ ન યૌગપદ્યેન નિખિલેન્દ્રિયાર્થાવબોધઃ સિદ્ધયેત્, પરોક્ષત્વાત્ ..૫૬.. નિશ્ચિનોતિ — ફાસો રસો ય ગંધો વણ્ણો સદ્દો ય પોગ્ગલા હોંતિ સ્પર્શરસગન્ધવર્ણશબ્દાઃ પુદ્ગલા મૂર્તા ભવન્તિ . તે ચ વિષયાઃ . કેષામ્ . અક્ખાણં સ્પર્શનાદીન્દ્રિયાણાં . તે અક્ખા તાન્યક્ષાણીન્દ્રિયાણી કર્તૃણિ જુગવં તે ણેવ ગેણ્હંતિ યુગપત્તાન્ સ્વકીયવિષયાનપિ ન ગૃહ્ણન્તિ ન જાનન્તીતિ . અયમત્રાભિપ્રાયઃ — યથા સર્વપ્રકારોપાદેયભૂતસ્યાનન્તસુખસ્યોપાદાનકારણભૂતં કે વલજ્ઞાનં યુગપત્સમસ્તં વસ્તુ જાનત્સત્ જીવસ્ય સુખકારણં ભવતિ, તથેદમિન્દ્રિયજ્ઞાનં સ્વકીયવિષયેઽપિ યુગપત્પરિજ્ઞાનાભાવાત્સુખકારણં ન ભવતિ ......૫૬...... ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ગ્રહણ હોને યોગ્ય (-જ્ઞાત હોને યોગ્ય), હૈં . (કિન્તુ) ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા વે ભી યુગપદ્ (એક સાથ) ગ્રહણ નહીં હોતે (-જાનનેમેં નહીં આતે) ક્યોંકિ ક્ષયોપશમકી ઉસપ્રકારકી શક્તિ નહીં હૈ . ઇન્દ્રિયોંકે જો ક્ષયોપશમ નામકી અન્તરંગ જ્ઞાતૃશક્તિ હૈ વહ કૌવેકી આઁખકી પુતલીકી ભાઁતિ ક્રમિક પ્રવૃત્તિવાલી હોનેસે અનેકતઃ પ્રકાશકે લિયે (-એક હી સાથ અનેક વિષયોંકો જાનનેકે લિયે) અસમર્થ હૈ, ઇસલિયે દ્રવ્યેન્દ્રિયદ્વારોંકે વિદ્યમાન હોને પર ભી સમસ્ત ઇન્દ્રિયોંકે વિષયોંકા (-વિષયભૂત પદાર્થોંકા) જ્ઞાન એક હી સાથ નહીં હોતા, ક્યોંકિ ઇન્દ્રિય જ્ઞાન પરોક્ષ હૈ .

ભાવાર્થ : — કૌવેકી દો આઁખેં હોતી હૈં કિન્તુ પુતલી એક હી હોતી હૈ . કૌવેકો જિસ આઁખસે દેખના હો ઉસ આઁખમેં પુતલી આ જાતી હૈ; ઉસ સમય વહ દૂસરી આઁખસે નહીં દેખ સકતા . ઐસા હોને પર ભી વહ પુતલી ઇતની જલ્દી દોનોં આઁખોંમેં આતીજાતી હૈ કિ લોગોંકો ઐસા માલૂમ હોતા હૈ કિ દોનોં આઁખોંમેં દો ભિન્ન -ભિન્ન પુતલિયાઁ હૈં; કિન્તુ વાસ્તવમેં વહ એક હી હોતી હૈ . ઐસી હી દશા ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનકી હૈ . દ્રવ્ય -ઇન્દ્રિયરૂપી દ્વાર તો પાઁચ હૈં, કિન્તુ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન એક સમય એક ઇન્દ્રિય દ્વારા હી જાન સકતા હૈ; ઉસ સમય દૂસરી ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા કાર્ય નહીં હોતા . જબ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન નેત્રકે દ્વારા વર્ણકો દેખનેકા કાર્ય કરતા હૈ તબ વહ શબ્દ, ગંધ, રસ યા સ્પર્શકો નહીં જાન સકતા; અર્થાત્ જબ ઉસ જ્ઞાનકા ઉપયોગ નેત્રકે દ્વારા વર્ણકે દેખનેમેં લગા હોતા હૈ તબ કાનમેં કૌનસે શબ્દ પડતે હૈં યા નાકમેં કૈસી ગન્ધ આતી હૈ ઇત્યાદિ ખ્યાલ નહીં રહતા . યદ્યપિ જ્ઞાનકા ઉપયોગ એક વિષયમેંસે દૂસરેમેં અત્યન્ત શીઘ્રતાસે બદલતા હૈ, ઇસલિયે સ્થૂલદૃષ્ટિસે દેખનેમેં ઐસા લગતા હૈ કિ માનોં સભી વિષય એક હી સાથ જ્ઞાત હોતે હોં, તથાપિ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિસે દેખને પર ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન એક સમયમેં એક હી ઇન્દ્રિયકે દ્વારા પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ સ્પષ્ટતયા ભાસિત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર ઇન્દ્રિયાઁ અપને વિષયોંમેં ભી ક્રમશઃ પ્રવર્તમાન હોનેસે પરોક્ષભૂત ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય હૈ ..૫૬..

૯૮પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-