યેષાં જીવદવસ્થાનિ હતકાનીન્દ્રિયાણિ, ન નામ તેષામુપાધિપ્રત્યયં દુઃખમ્, કિંતુ સ્વાભાવિકમેવ, વિષયેષુ રતેરવલોકનાત્ . અવલોક્યતે હિ તેષાં સ્તમ્બેરમસ્ય કરેણુકુટ્ટનીગાત્ર- સ્પર્શ ઇવ, સફ રસ્ય બડિશામિષસ્વાદ ઇવ, ઇન્દિરસ્ય સંકોચસંમુખારવિન્દામોદ ઇવ, પતંગસ્ય પ્રદીપાર્ચીરૂપ ઇવ, કુરંગસ્ય મૃગયુગેયસ્વર ઇવ, દુર્નિવારેન્દ્રિયવેદનાવશીકૃતાનામાસન્નનિપાતેષ્વપિ વિષયેષ્વભિપાતઃ . યદિ પુનર્ન તેષાં દુઃખં સ્વાભાવિકમભ્યુપગમ્યેત તદોપશાન્તશીતજ્વરસ્ય સંસ્વેદનમિવ, પ્રહીણદાહજ્વરસ્યારનાલપરિષેક ઇવ, નિવૃત્તનેત્રસંરમ્ભસ્ય ચ વટાચૂર્ણાવચૂર્ણનમિવ, વિનષ્ટકર્ણશૂલસ્ય બસ્તમૂત્રપૂરણમિવ, રૂઢવ્રણસ્યાલેપનદાનમિવ, વિષયવ્યાપારો ન દૃશ્યેત . દૃશ્યતે ચાસૌ . તતઃ સ્વભાવભૂતદુઃખયોગિન એવ જીવદિન્દ્રિયાઃ પરોક્ષજ્ઞાનિનઃ ..૬૪.. કસ્માદિતિ ચેત્ . પઞ્ચેન્દ્રિયવિષયેષુ રતેરવલોકનાત્ . જઇ તં ણ સબ્ભાવં યદિ તદ્દુઃખં સ્વભાવેન નાસ્તિ હિ સ્ફુ ટં વાવારો ણત્થિ વિસયત્થં તર્હિ વિષયાર્થં વ્યાપારો નાસ્તિ ન ઘટતે . વ્યાધિસ્થાનામૌષધેષ્વિવ

ટીકા : — જિનકી હત (નિકૃષ્ટ, નિંદ્ય) ઇન્દ્રિયાઁ જીવિત (-વિદ્યમાન) હૈં, ઉન્હેં ઉપાધિકે કારણ (બાહ્ય સંયોગોંકે કારણ, ઔપાધિક) દુઃખ નહીં હૈ કિન્તુ સ્વાભાવિક હી હૈ, ક્યોંકિ ઉનકી વિષયોંમેં રતિ દેખી જાતી હૈ . જૈસે – હાથી હથિનીરૂપી કુટ્ટનીકે શરીર- સ્પર્શકી ઓર, મછલી બંસીમેં ફઁસે હુએ માંસકે સ્વાદકી ઓર, ભ્રમર બન્દ હો જાનેવાલે કમલકે ગંધકી ઓર, પતંગા દીપકકી જ્યોતિકે રૂપકી ઓર ઔર હિરન શિકારીકે સંગીતકે સ્વરકી ઓર દૌડતે હુએ દિખાઈ દેતે હૈં ઉસીપ્રકાર – દુર્નિવાર ઇન્દ્રિયવેદનાકે વશીભૂત હોતે હુએ વે યદ્યપિ વિષયોંકા નાશ અતિ નિકટ હૈ (અર્થાત્ વિષય ક્ષણિક હૈં) તથાપિ, વિષયોંકી ઓર દૌડતે દિખાઈ દેતે હૈં . ઔર યદિ ‘ઉનકા દુઃખ સ્વાભાવિક હૈ’ ઐસા સ્વીકાર ન કિયા જાયે તો જૈસે — જિસકા શીતજ્વર ઉપશાંત હો ગયા હૈ, વહ પસીના આનેકે લિયે ઉપચાર કરતા તથા જિસકા દાહજ્વર ઉતર ગયા હૈ વહ કાઁજીસે શરીરકે તાપકો ઉતારતા તથા જિસકી આઁખોંકા દુઃખ દૂર હો ગયા હૈ વહ વટાચૂર્ણ (-શંખ ઇત્યાદિકા ચૂર્ણ) આઁજતા તથા જિસકા કર્ણશૂલ નષ્ટ હો ગયા હો વહ કાનમેં ફિ ર બકરેકા મૂત્ર ડાલતા દિખાઈ નહીં દેતા ઔર જિસકા ઘાવ ભર જાતા હૈ વહ ફિ ર લેપ કરતા દિખાઈ નહીં દેતા — ઇસીપ્રકાર ઉનકે વિષય વ્યાપાર દેખનેમેં નહીં આના ચાહિયે; કિન્તુ ઉનકે વહ (વિષયપ્રવૃત્તિ) તો દેખી જાતી હૈ . ઇસસે (સિદ્ધ હુઆ કિ) જિનકે ઇન્દ્રિયાઁ જીવિત હૈં ઐસે પરોક્ષજ્ઞાનિયોંકે દુઃખ સ્વાભાવિક હી હૈ .

ભાવાર્થ : — પરોક્ષજ્ઞાનિયોંકે સ્વભાવસે હી દુઃખ હૈ, ક્યોંકિ ઉનકે વિષયોંમેં રતિ વર્તતી હૈ; કભી -કભી તો વે, અસહ્ય તૃષ્ણાકી દાહસે (-તીવ્ર ઇચ્છારૂપી દુઃખકે કારણ)

૧૧૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-