અપરિચ્ચત્તસહાવેણ અપરિત્યક્ત સ્વભાવમસ્તિત્વેન સહાભિન્નં ઉપ્પાદવ્વયધુવત્તસંજુત્તં ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈઃ સહ સંયુક્તં ગુણવં ચ સપજ્જાયં ગુણવત્પર્યાયસહિતં ચ જં યદિત્થંભૂતં સત્તાદિલક્ષણત્રયસંયુક્તં તં દવ્વં તિ વુચ્ચંતિ તદ્દ્રવ્યમિતિ બ્રુવન્તિ સર્વજ્ઞાઃ . ઇદં દ્રવ્યમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્ગુણપર્યાયૈશ્ચ સહ લક્ષ્યલક્ષણભેદે અપિ સતિ સત્તાભેદં ન ગચ્છતિ . તર્હિ કિં કરોતિ . સ્વરૂપતયૈવ તથાવિધત્વમવલમ્બતે . તથાવિધત્વમવલમ્બતે કોઽર્થઃ . ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યસ્વરૂપં ગુણપર્યાયસ્વરૂપં ચ પરિણમતિ શુદ્ધાત્મવદેવ . તથાહિ —
ભાવાર્થ : — ‘મૈં મનુષ્ય હૂઁ, શરીરાદિક સમસ્ત ક્રિયાઓંકો મૈં કરતા હૂઁ, સ્ત્રી -પુત્ર- ધનાદિકે ગ્રહણ -ત્યાગકા મૈં સ્વામી હૂઁ’ ઇત્યાદિ માનના સો મનુષ્યવ્યવહાર (મનુષ્યરૂપ પ્રવૃત્તિ) હૈ; ‘માત્ર અચલિત ચેતના વહ હી મૈં હૂઁ’ ઐસા માનના — પરિણમિત હોના સો આત્મવ્યવહાર (આત્મારૂપ પ્રવૃત્તિ) હૈ .
જો મનુષ્યાદિપર્યાયમેં લીન હૈં, વે એકાન્તદૃષ્ટિવાલે લોગ મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય કરતે હૈં, ઇસલિયે રાગી -દ્વેષી હોતે હૈં ઔર ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ સમ્બન્ધ કરતે હોનેસે વે પરસમય હૈં; ઔર જો ભગવાન આત્મસ્વભાવમેં હી સ્થિત હૈં વે અનેકાન્તદૃષ્ટિવાલે લોગ મનુષ્યવ્યવહારકા આશ્રય નહીં કરકે આત્મવ્યવહારકા આશ્રય કરતે હૈં, ઇસલિયે રાગી -દ્વેષી નહીં હોતે અર્થાત્ પરમ ઉદાસીન રહતે હૈં ઔર ઇસપ્રકાર પરદ્રવ્યરૂપ કર્મકે સાથ સમ્બન્ધ ન કરકે માત્ર સ્વદ્રવ્યકે સાથ હી સમ્બન્ધ કરતે હૈં, ઇસલિયે વે સ્વસમય હૈં ..૯૪..
અબ દ્રવ્યકા લક્ષણ બતલાતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [અપરિત્યક્તસ્વભાવેન ] સ્વભાવકો છોડે બિના [યત્ ] જો [ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વસંબદ્ધમ્ ] ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસંયુક્ત હૈ [ચ ] તથા [ગુણવત્ સપર્યાયં ] ગુણયુક્ત ઔર પર્યાયસહિત હૈ, [તત્ ] ઉસે [દ્રવ્યમ્ ઇતિ ] ‘દ્રવ્ય’ [બ્રુવન્તિ ] કહતે હૈં ..૯૫..
છોડયા વિના જ સ્વભાવને ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રુવયુક્ત છે, વળી ગુણ ને પર્યય સહિત જે, ‘દ્રવ્ય’ ભાખ્યું તેહને. ૯૫.
૧૭૦પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-