ઇહ ખલુ યદનારબ્ધસ્વભાવભેદમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્રયેણ ગુણપર્યાયદ્વયેન ચ યલ્લક્ષ્યતે તદ્ દ્રવ્યમ્ . તત્ર હિ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવોઽસ્તિત્વસામાન્યાન્વયઃ . અસ્તિત્વં હિ વક્ષ્યતિ દ્વિવિધં – સ્વરૂપાસ્તિત્વં સાદૃશ્યાસ્તિત્વં ચેતિ . તત્રોત્પાદઃ પ્રાદુર્ભાવઃ, વ્યયઃ પ્રચ્યવનં, ધ્રૌવ્યમવસ્થિતિઃ . ગુણા વિસ્તારવિશેષાઃ . તે દ્વિવિધાઃ સામાન્યવિશેષાત્મકત્વાત્ . તત્રાસ્તિત્વં નાસ્તિત્વ- મેકત્વમન્યત્વં દ્રવ્યત્વં પર્યાયત્વં સર્વગતત્વમસર્વગતત્વં સપ્રદેશત્વમપ્રદેશત્વં મૂર્તત્વમમૂર્તત્વં સક્રિ યત્વમક્રિ યત્વં ચેતનત્વમચેતનત્વં કર્તૃત્વમકર્તૃત્વં ભોક્તૃત્વમભોક્તૃત્વમગુરુલઘુત્વં ચેત્યાદયઃ સામાન્યગુણાઃ, અવગાહહેતુત્વં ગતિનિમિત્તતા સ્થિતિકારણત્વં વર્તનાયતનત્વં રૂપાદિમત્તા ચેતનત્વમિત્યાદયો વિશેષગુણાઃ . પર્યાયા આયતવિશેષાઃ . તે પૂર્વમેવોક્તાશ્ચતુર્વિધાઃ . કેવલજ્ઞાનોત્પત્તિપ્રસ્તાવે શુદ્ધાત્મરુચિપરિચ્છિત્તિનિશ્ચલાનુભૂતિરૂપકારણસમયસારપર્યાયસ્ય વિનાશે સતિ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભવ્યક્તિરૂપકાર્યસમયસારસ્યોત્પાદઃ કારણસમયસારસ્ય વ્યયસ્તદુભયાધારભૂતપરમાત્મદ્રવ્ય- ત્વેન ધ્રૌવ્યં ચ . તથાનન્તજ્ઞાનાદિગુણાઃ, ગતિમાર્ગણાવિપક્ષભૂતસિદ્ધગતિઃ, ઇન્દ્રિયમાર્ગણાવિપક્ષ- ભૂતાતીન્દ્રિયત્વાદિલક્ષણાઃ શુદ્ધપર્યાયાશ્ચ ભવન્તીતિ . યથા શુદ્ધસત્તયા સહાભિન્નં પરમાત્મદ્રવ્યં પૂર્વોક્તોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્ગુણપર્યાયૈશ્ચ સહ સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદેઽપિ સતિ તૈઃ સહ સત્તાભેદં ન
ટીકા : — યહાઁ (ઇસ વિશ્વમેં) જો, સ્વભાવભેદ કિયે બિના, ૧ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યત્રયસે ઔર ૨ગુણપર્યાયદ્વયસે ૩લક્ષિત હોતા હૈ, વહ દ્રવ્ય હૈ . ઇનમેંસે (-સ્વભાવ, ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્ય, ગુણ ઔર પર્યાયમેંસે) દ્રવ્યકા સ્વભાવ વહ ૪અસ્તિત્વસામાન્યરૂપ અન્વય હૈ; અસ્તિત્વ દો પ્રકારકા કહેંગે : — ૧ – સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ . ૨ – સાદૃશ્ય -અસ્તિત્વ . ઉત્પાદ વહ પ્રાદુર્ભાવ (પ્રગટ હોના – ઉત્પન્ન હોના) હૈ; વ્યય વહ પ્રચ્યુતિ (અર્થાત્ ભ્રષ્ટ, – નષ્ટ હોના) હૈ; ધ્રૌવ્ય વહ અવસ્થિતિ (ઠિકાના) હૈ; ગુણ વહ વિસ્તારવિશેષ હૈં . વે સામાન્યવિશેષાત્મક હોનેસે દો પ્રકારકે હૈં . ઇનમેં, અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ, એકત્વ, અન્યત્વ, દ્રવ્યત્વ, પર્યાયત્વ, સર્વગતત્વ, અસર્વગતત્વ, સપ્રદેશત્વ, અપ્રદેશત્વ, મૂર્તત્વ, અમૂર્તત્વ, સક્રિયત્વ, અક્રિયત્વ, ચેતનત્વ, અચેતનત્વ, કર્તૃત્વ, અકર્તૃત્વ, ભોક્તૃત્વ, અભોક્તૃત્વ, અગુરુલઘુત્વ, ઇત્યાદિ સામાન્યગુણ હૈં; અવગાહહેતુત્વ, ગતિનિમિત્તતા, સ્થિતિકારણત્વ, વર્તનાયતનત્વ, રૂપાદિમત્ત્વ, ચેતનત્વ ઇત્યાદિ વિશેષ ગુણ હૈં . પર્યાય આયતવિશેષ હૈં . વે પૂર્વ હી (૯૩ વીં ગાથા કી ટીકામેં) કથિત ચાર પ્રકારકી હૈં .
૧. ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યત્રય = ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય – યહ ત્રિપુટી (તીનોંકા સમૂહ) .
૨. ગુણપર્યાયદ્વય = ગુણ ઔર પર્યાય – યહ યુગલ (દોનોંકા સમૂહ)
૩. લક્ષિત હોતા હૈ = લક્ષ્યરૂપ હોતા હૈ, પહિચાના જાતા હૈ . [ (૧) ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય તથા (૨) ગુણપર્યાય વે લક્ષણ હૈં ઔર દ્રવ્ય વહ લક્ષ્ય હૈ . ]
૪. અસ્તિત્વસામાન્યરૂપ અન્વય = ‘હૈ, હૈ, હૈ’ ઐસા એકરૂપ ભાવ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ . (અન્વય = એકરૂપતા સદૃશભાવ .)