કાલેન વા ભાવેન વોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યેભ્યઃ પૃથગનુપલભ્યમાનસ્ય કર્તૃકરણાધિકરણરૂપેણ
દ્રવ્યસ્વરૂપમુપાદાય પ્રવર્તમાનપ્રવૃત્તિયુક્તૈરુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈર્નિષ્પાદિતનિષ્પત્તિયુક્તસ્ય દ્રવ્યસ્ય મૂલ-
સાધનતયા તૈર્નિષ્પાદિતં યદસ્તિત્વં સ સ્વભાવઃ ..૯૬..
ઇદં તુ સાદૃશ્યાસ્તિત્વાભિધાનમસ્તીતિ કથયતિ —
ઇહ વિવિહલક્ખણાણં લક્ખણમેગં સદિત્તિ સવ્વગયં .
ઉવદિસદા ખલુ ધમ્મં જિણવરવસહેણ પણ્ણત્તં ..૯૭..
પર્યાયવ્યયતદુભયાધારભૂતમુક્તાત્મદ્રવ્યત્વલક્ષણધ્રૌવ્યાણાં સ્વભાવ ઇતિ . એવં યથા મુક્તાત્મદ્રવ્યસ્ય
સ્વકીયગુણપર્યાયોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યૈઃ સહ સ્વરૂપાસ્તિત્વાભિધાનમવાન્તરાસ્તિત્વમભિન્નં વ્યવસ્થાપિતં તથૈવ
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન
૧૭૯
ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે જો પૃથક્ દિખાઈ નહીં દેતા, કર્તા -કરણ-૧અધિકરણરૂપસે દ્રવ્યકે
સ્વરૂપકો ધારણ કરકે પ્રવર્તમાન ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે જિસકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ, — ઐસે
દ્રવ્યકા મૂલસાધનપનેસે ઉનસે નિષ્પન્ન હોતા હુઆ જો અસ્તિત્વ હૈ, વહ સ્વભાવ હૈ . (ઉત્પાદોંસે,
વ્યયોંસે ઔર ધ્રૌવ્યોંસે ભિન્ન ન દિખાઈ દેનેવાલે દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ વહ ઉત્પાદોં, વ્યયોં ઔર
ધ્રૌવ્યોંકા હી અસ્તિત્વ હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકે સ્વરૂપકો ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય હી ધારણ કરતે
હૈં, ઇસલિયે ઉત્પાદ -વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યોંકે અસ્તિત્વસે હી દ્રવ્યકી નિષ્પત્તિ હોતી હૈ . યદિ ઉત્પાદ-
વ્યય -ધ્રૌવ્ય ન હોં તો દ્રવ્ય ભી ન હો . ઐસા અસ્તિત્વ વહ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હૈ .)
ભાવાર્થ : — અસ્તિત્વકે ઔર દ્રવ્યકે પ્રદેશભેદ નહીં હૈ; ઔર વહ અસ્તિત્વ અનાદિ-
અનન્ત હૈ તથા અહેતુક એકરૂપ પરિણતિસે સદા પરિણમિત હોતા હૈ, ઇસલિયે વિભાવધર્મસે ભી
ભિન્ન પ્રકારકા હૈ; ઐસા હોનેસે અસ્તિત્વ દ્રવ્યકા સ્વભાવ હી હૈ .
ગુણ -પર્યાયોંકા ઔર દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ ભિન્ન નહીં હૈ; એક હી હૈ; ક્યોંકિ ગુણ -પર્યાયેં
દ્રવ્યસે હી નિષ્પન્ન હોતી હૈં, ઔર દ્રવ્ય ગુણ -પર્યાયોંસે હી નિષ્પન્ન હોતા હૈ . ઔર ઇસીપ્રકાર ઉત્પાદ-
વ્યય -ધ્રૌવ્યકા ઔર દ્રવ્યકા અસ્તિત્વ ભી એક હી હૈ; ક્યોંકિ ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યસે હી
ઉત્પન્ન હોતે હૈં, ઔર દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યોંસે હી ઉત્પન્ન હોતા હૈ .
ઇસપ્રકાર સ્વરૂપાસ્તિત્વકા નિરૂપણ હુઆ ..૯૬..
વિધવિધલક્ષણીનું સરવ -ગત ‘સત્ત્વ’ લક્ષણ એક છે,
– એ ધર્મને ઉપદેશતા જિનવરવૃષભ નિર્દ્દિષ્ટ છે. ૯૭.
૧. ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હી દ્રવ્યકે કર્તા, કરણ ઔર અધિકરણ હૈં, ઇસલિયે ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હી દ્રવ્યકે
સ્વરૂપકો ધારણ કરતે હૈં .