નતિક્રમણાત્ . યૈવ ચ મૃત્તિકાયાઃ સ્થિતિસ્તાવેવ કુમ્ભપિણ્ડયોઃ સર્ગસંહારૌ, વ્યતિરેક - મુખેનૈવાન્વયસ્ય પ્રકાશનાત્ . યદિ પુનર્નેદમેવમિષ્યેત તદાન્યઃ સર્ગોઽન્યઃ સંહારઃ અન્યા સ્થિતિરિત્યાયાતિ . તથા સતિ હિ કેવલં સર્ગં મૃગયમાણસ્ય કુમ્ભસ્યોત્પાદનકારણાભાવાદ- ભવનિરેવ ભવેત્, અસદુત્પાદ એવ વા . તત્ર કુમ્ભસ્યાભવનૌ સર્વેષામેવ ભાવાનામભવનિરેવ ભવેત્; અસદુત્પાદે વા વ્યોમપ્રસવાદીનામપ્યુત્પાદઃ સ્યાત્ . તથા કે વલં સંહારમારભમાણસ્ય મૃત્પિણ્ડસ્ય સંહારકારણાભાવાદસંહરણિરેવ ભવેત્, સદુચ્છેદ એવ વા . તત્ર મૃત્પિણ્ડસ્યાસંહરણૌ પરદ્રવ્યોપાદેયરુચિરૂપમિથ્યાત્વસ્ય ભઙ્ગો નાસ્તિ . કથંભૂતઃ . પૂર્વોક્તસમ્યક્ત્વપર્યાયસંભવરહિતઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ . ભઙ્ગકારણાભાવાત્, ઘટોત્પાદાભાવે મૃત્પિણ્ડસ્યેવ . દ્વિતીયં ચ કારણં સમ્યક્ત્વપર્યાયોત્પાદસ્ય મિથ્યાત્વપર્યાયાભાવરૂપેણ દર્શનાત્ . તદપિ કસ્માત્ . પર્યાયસ્ય પર્યાયાન્તરાભાવરૂપત્વાત્, ઘટપર્યાયસ્ય મૃત્પિણ્ડાભાવરૂપેણેવ . યદિ પુનઃ સમ્યક્ત્વોત્પાદનિરપેક્ષો ભવતિ મિથ્યાત્વપર્યાયાભાવસ્તર્હ્યભાવ એવ ન સ્યાત્ . કસ્માત્ . અભાવકારણાભાવાદિતિ, ઘટોત્પાદાભાવે કુમ્ભકા સર્ગ ઔર પિણ્ડકા સંહાર હૈ, ક્યોંકિ વ્યતિરેકોંકે દ્વારા ૨અન્વય પ્રકાશિત હોતા હૈ . ઔર યદિ ઐસા હી (ઊ પર સમઝાયા તદનુસાર) ન માના જાય તો ઐસા સિદ્ધ હોગા કિ ‘સર્ગ અન્ય હૈ, સંહાર અન્ય હૈ, સ્થિતિ અન્ય હૈ .’ (અર્થાત્ તીનોં પૃથક્ હૈં ઐસા માનનેકા પ્રસંગ આ જાયગા .) ઐસા હોને પર (ક્યા દોષ આતા હૈ, સો સમઝાતે હૈં) : —
કેવલ સર્ગ -શોધક કુમ્ભકી (-વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યસે ભિન્ન માત્ર ઉત્પાદ કરનેકો જાનેવાલે કુમ્ભકી) ૩ઉત્પાદન કારણકા અભાવ હોનેસે ઉત્પત્તિ હી નહીં હોગી; અથવા તો અસત્કા હી ઉત્પાદ હોગા . ઔર વહાઁ, (૧) યદિ કુમ્ભકી ઉત્પત્તિ ન હોગી તો સમસ્ત હી ભાવોંકી ઉત્પત્તિ હી નહીં હોગી . (અર્થાત્ જૈસે કુમ્ભકી ઉત્પત્તિ નહીં હોગી ઉસીપ્રકાર વિશ્વકે કિસી ભી દ્રવ્યમેં કિસી ભી ભાવકા ઉત્પાદ હી નહીં હોગા, – યહ દોષ આયગા); અથવા (૨) યદિ અસત્કા ઉત્પાદ હો તો ૪વ્યોમ -પુષ્પ ઇત્યાદિકા ભી ઉત્પાદ હોગા, (અર્થાત્ શૂન્યમેંસે ભી પદાર્થ ઉત્પન્ન હોને લગેંગે, – યહ દોષ આયગા .)
ઔર કેવલ વ્યયારમ્ભક (ઉત્પાદ ઔર ધ્રૌવ્યસે રહિત કેવલ વ્યય કરનેકો ઉદ્યત મૃત્તિકાપિણ્ડકા) સંહારકારણકા અભાવ હોનેસે સંહાર હી નહીં હોગા; અથવા તો સત્કા હી ઉચ્છેદ હોગા . વહાઁ, (૧) યદિ મૃત્તિકાપિણ્ડકા વ્યય ન હોગા તો સમસ્ત હી ભાવોંકા સંહાર
૧વ્યતિરેક અન્વયકા અતિક્રમણ (ઉલ્લંઘન) નહીં કરતે, ઔર જો મૃત્તિકાકી સ્થિતિ હૈ વહી
૧. વ્યતિરેક = ભેદ; એક દૂસરેરૂપ ન હોના વહ; ‘યહ વહ નહીં હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકા નિમિત્તભૂત ભિન્નરૂપત્વ .
૨. અન્વય = એકરૂપતા; સાદૃશ્યતા; ‘યહ વહી હૈ’ ઐસે જ્ઞાનકા કારણભૂત એકરૂપત્વ .
૩. ઉત્પાદનકારણ = ઉત્પત્તિકા કારણ . ૪. વ્યોમપુષ્પ = આકાશકે ફૂ લ .