ઇહ હિ યો નામ વસ્તુનો જન્મક્ષણઃ સ જન્મનૈવ વ્યાપ્તત્વાત્ સ્થિતિક્ષણો નાશક્ષણશ્ચ ન ભવતિ; યશ્ચ સ્થિતિક્ષણઃ સ ખલૂભયોરન્તરાલદુર્લલિતત્વાજ્જન્મક્ષણો નાશક્ષણશ્ચ ન ભવતિ; યશ્ચ નાશક્ષણઃ સ તૂત્પદ્યાવસ્થાય ચ નશ્યતો જન્મક્ષણઃ સ્થિતિક્ષણશ્ચ ન ભવતિ; — ઇત્યુત્પાદાદીનાં વિતર્ક્યમાણઃ ક્ષણભેદો હૃદયભૂમિમવતરતિ . અવતરત્યેવં યદિ દ્રવ્યમાત્મ- નૈવોત્પદ્યતે આત્મનૈવાવતિષ્ઠતે આત્મનૈવ નશ્યતીત્યભ્યુપગમ્યતે . તત્તુ નાભ્યુપગતમ્ . પર્યાયાણા- દ્રવ્યાર્થિકનયેન સર્વં દ્રવ્યં ભવતિ . પૂર્વોક્તોત્પાદાદિત્રયસ્ય તથૈવ સ્વસંવેદનજ્ઞાનાદિપર્યાયત્રયસ્ય ચાનુગતાકારેણાન્વયરૂપેણ યદાધારભૂતં તદન્વયદ્રવ્યં ભણ્યતે, તદ્વિષયો યસ્ય સ ભવત્યન્વયદ્રવ્યાર્થિકનયઃ . યથેદં જ્ઞાનાજ્ઞાનપર્યાયદ્વયે ભઙ્ગત્રયં વ્યાખ્યાતં તથાપિ સર્વદ્રવ્યપર્યાયેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિત્ય- ભિપ્રાયઃ ..૧૦૧.. અથોત્પાદાદીનાં પુનરપિ પ્રકારાન્તરેણ દ્રવ્યેણ સહાભેદં સમર્થયતિ સમયભેદં ચ નિરાકરોતિ — સમવેદં ખલુ દવ્વં સમવેતમેકીભૂતમભિન્નં ભવતિ ખલુ સ્ફુ ટમ્ . કિમ્ . આત્મદ્રવ્યમ્ . કૈઃ સહ . સંભવઠિદિણાસસણ્ણિદટ્ઠેહિં સમ્યક્ત્વજ્ઞાનપૂર્વકનિશ્ચલનિર્વિકારનિજાત્માનુભૂતિલક્ષણવીતરાગચારિત્ર- પર્યાયેણોત્પાદઃ તથૈવ રાગાદિપરદ્રવ્યૈકત્વપરિણતિરૂપચારિત્રપર્યાયેણ નાશસ્તદુભયાધારાત્મદ્રવ્યત્વાવસ્થા-
અન્વયાર્થ : — [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [એકસ્મિન્ ચ એવ સમયે ] એક હી સમયમેં [સંભવસ્થિતિનાશસંજ્ઞિતાર્થૈઃ ] ઉત્પાદ, સ્થિતિ ઔર નાશ નામક ૧અર્થોંકે સાથ [ખલુ ] વાસ્તવમેં [સમવેતં ] ૨સમવેત (એકમેક) હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [તત્ ત્રિતયં ] યહ ૩ત્રિતય [ખલુ ] વાસ્તવમેં [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય હૈ ..૧૦૨..
ટીકા : — (પ્રથમ શંકા ઉપસ્થિત કી જાતી હૈ : — ) યહાઁ, (વિશ્વમેં) વસ્તુકા જો જન્મક્ષણ હૈ વહ જન્મસે હી વ્યાપ્ત હોનેસે સ્થિતિક્ષણ ઔર નાશક્ષણ નહીં હૈ, (-વહ પૃથક્ હી હોતા હૈ); જો સ્થિતિક્ષણ હો વહ દોનોંકે અન્તરાલમેં (ઉત્પાદક્ષણ ઔર નાશક્ષણકે બીચ) દૃઢતયા રહતા હૈ, ઇસલિયે (વહ) જન્મક્ષણ ઔર નાશક્ષણ નહીં હૈ; ઔર જો નાશક્ષણ હૈ વહ, – વસ્તુ ઉત્પન્ન હોકર ઔર સ્થિર રહકર ફિ ર નાશકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઇસલિયે, – જન્મક્ષણ ઔર સ્થિતિક્ષણ નહીં હૈ; — ઇસપ્રકાર તર્ક પૂર્વક વિચાર કરને પર ઉત્પાદાદિકા ક્ષણભેદ હૃદયભૂમિમેં ઉતરતા હૈ (અર્થાત્ ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્યકા સમય
૧૯૬પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૧. અર્થ = પદાર્થ (૮૭ વીં ગાથામેં સમઝાયા ગયા હૈ, તદ્નુસાર પર્યાય ભી અર્થ હૈ .)
૨. સમવેત = સમવાયવાલા, તાદાત્મ્યસહિત જુડા હુવા, એકમેક .
૩. ત્રિતય = તીનકા સમુદાય . (ઉત્પાદ, વ્યય ઔર ધ્રૌવ્ય, ઇન તીનોંકા સમુદાય વાસ્તવમેં દ્રવ્ય હી હૈ .)