ઇહ હિ યથા કિલૈકસ્ત્ર્યણુકઃ સમાનજાતીયોઽનેકદ્રવ્યપર્યાયો વિનશ્યત્યન્યશ્ચતુરણુકઃ પ્રજાયતે, તે તુ ત્રયશ્ચત્વારો વા પુદ્ગલા અવિનષ્ટાનુત્પન્ના એવાવતિષ્ઠન્તે, તથા સર્વેઽપિ સમાનજાતીયા દ્રવ્યપર્યાયા વિનશ્યન્તિ પ્રજાયન્તે ચ, સમાનજાતીનિ દ્રવ્યાણિ ત્વવિનષ્ટાનુ- ત્પન્નાન્યેવાવતિષ્ઠન્તે . યથા ચૈકો મનુષ્યત્વલક્ષણોઽસમાનજાતીયો દ્રવ્યપર્યાયો વિનશ્યત્યન્ય- સ્ત્રિદશત્વલક્ષણઃ પ્રજાયતે, તૌ ચ જીવપુદ્ગલૌ અવિનષ્ટાનુત્પન્નાવેવાવતિષ્ઠેતે, તથા સર્વેઽપ્યસમાનજાતીયા દ્રવ્યપર્યાયા વિનશ્યન્તિ પ્રજાયન્તે ચ, અસમાનજાતીનિ દ્રવ્યાણિ ત્વવિનષ્ટાનુત્પન્નાન્યેવાવતિષ્ઠન્તે . એવમાત્મના ધ્રુવાણિ દ્રવ્યપર્યાયદ્વારેણોત્પાદવ્યયીભૂતાન્યુત્પાદ- વ્યયધ્રૌવ્યાણિ દ્રવ્યાણિ ભવન્તિ ..૧૦૩.. પરમાત્માવાપ્તિરૂપઃ સ્વભાવદ્રવ્યપર્યાયઃ . પજ્જઓ વયદિ અણ્ણો પર્યાયો વ્યેતિ વિનશ્યતિ . કથંભૂતઃ . અન્યઃ પૂર્વોક્તમોક્ષપર્યાયાદ્ભિન્નો નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકનિર્વિકલ્પસમાધિરૂપસ્યૈવ મોક્ષપર્યાયસ્યોપાદાનકારણભૂતઃ . કસ્ય સંબન્ધી પર્યાયઃ . દવ્વસ્સ પરમાત્મદ્રવ્યસ્ય . તં પિ દવ્વં તદપિ પરમાત્મદ્રવ્યં ણેવ પણટ્ઠં ણ ઉપ્પણ્ણં શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયેન નૈવ નષ્ટં ન ચોત્પન્નમ્ . અથવા સંસારિજીવાપેક્ષયા દેવાદિરૂપો વિભાવદ્રવ્યપર્યાયો જાયતે મનુષ્યાદિરૂપો વિનશ્યતિ તદેવ જીવદ્રવ્યં નિશ્ચયેન ન ચોત્પન્નં ન ચ વિનષ્ટં, પુદ્ગલદ્રવ્યં વા દ્વયણુકાદિસ્ક ન્ધરૂપસ્વજાતીયવિભાવદ્રવ્યપર્યાયાણાં વિનાશોત્પાદેઽપિ નિશ્ચયેન ન ચોત્પન્નં ન ચ વિનષ્ટમિતિ . તતઃ સ્થિતં યતઃ કારણાદુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપેણ દ્રવ્યપર્યાયાણાં વિનાશોત્પાદેઽપિ દ્રવ્યસ્ય
ટીકા : — યહાઁ (વિશ્વમેં) જૈસે એક ત્રિ -અણુક સમાનજાતીય અનેક દ્રવ્યપર્યાય વિનષ્ટ હોતી હૈ ઔર દૂસરી ૧ચતુરણુક (સમાનજાતીય અનેક દ્રવ્યપર્યાય) ઉત્પન્ન હોતી હૈ; પરન્તુ વે તીન યા ચાર પુદ્ગલ (પરમાણુ) તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં ( – ધ્રુવ હૈં ); ઇસીપ્રકાર સભી સમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાયેં વિનષ્ટ હોતી હૈં ઔર ઉત્પન્ન હોતી હૈં, કિન્તુ સમાનજાતીય દ્રવ્ય તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં (-ધ્રુવ હૈં ) .
ઔર, જૈસે એક મનુષ્યત્વસ્વરૂપ અસમાનજાતીય દ્રવ્ય -પર્યાય વિનષ્ટ હોતી હૈ ઔર દૂસરી દેવત્વસ્વરૂપ (અસમાનજાતીય દ્રવ્યપર્યાય) ઉત્પન્ન હોતી હૈ, પરન્તુ વહ જીવ ઔર પુદ્ગલ તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં, ઇસીપ્રકાર સભી અસમાનજાતીય દ્રવ્ય -પર્યાયેં વિનષ્ટ હો જાતી હૈં ઔર ઉત્પન્ન હોતી હૈં, પરન્તુ અસમાનજાતીય દ્રવ્ય તો અવિનષ્ટ ઔર અનુત્પન્ન હી રહતે હૈં .
ઇસ પ્રકાર અપનેસે (૨દ્રવ્યરૂપસે) ધ્રુવ ઔર દ્રવ્યપર્યાયોં દ્વારા ઉત્પાદ -વ્યયરૂપ ઐસે દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય હૈં ..૧૦૩..
૧. ચતુરણુક = ચાર અણુઓંકા (પરમાણુઓંકા) બના હુઆ સ્કંધ .
૨. ‘દ્રવ્ય’ શબ્દ મુખ્યતયા દો અર્થોંમેં પ્રયુક્ત હોતા હૈ : (૧) એક તો સામાન્ય – વિશેષકે પિણ્ડકો અર્થાત્ વસ્તુકો દ્રવ્ય કહા જાતા હૈ; જૈસે – ‘દ્રવ્ય ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ હૈ’; (૨) દૂસરે – વસ્તુકે સામાન્ય અંશકો ભી દ્રવ્ય કહા જાતા હૈ; જૈસે – ‘દ્રવ્યાર્થિક નય’ અર્થાત્ સામાન્યાંશગ્રાહી નય . જહાઁ જો અર્થ ઘટિત હોતા હો વહાઁ વહ અર્થ સમઝના ચાહિયે .