યદિ હિ દ્રવ્યં સ્વરૂપત એવ સન્ન સ્યાત્તદા દ્વિતયી ગતિઃ અસદ્વા ભવતિ, સત્તાતઃ પૃથગ્વા ભવતિ . તત્રાસદ્ભવદ્ ધ્ર્રૌવ્યસ્યાસંભવાદાત્માનમધારયદ્ દ્રવ્યમેવાસ્તં ગચ્છેત્; સત્તાતઃ વિભાવગુણાન્તરં પરિણમતિ, પુદ્ગલદ્રવ્યં વા પૂર્વોક્તશુક્લવર્ણાદિગુણં ત્યક્ત્વા રક્તાદિગુણાન્તરં પરિણમતિ, હરિતગુણં ત્યક્ત્વા પાણ્ડુરગુણાન્તરમામ્રફલમિવેતિ ભાવાર્થઃ ..૧૦૪.. એવં સ્વભાવવિભાવરૂપા દ્રવ્યપર્યાયા ગુણપર્યાયાશ્ચ નયવિભાગેન દ્રવ્યલક્ષણં ભવન્તિ ઇતિ કથનમુખ્યતયા ગાથાદ્વયેન ચતુર્થસ્થલં ગતમ્ . અથ
અબ, સત્તા ઔર દ્રવ્ય અર્થાન્તર (ભિન્ન પદાર્થ, અન્ય પદાર્થ) નહીં હોનેકે સમ્બન્ધમેં યુક્તિ ઉપસ્થિત કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સત્ ન ભવતિ ] (સ્વરૂપસે હી) સત્ ન હો તો — (૧) [ધ્રુવં અસત્ ભવતિ ] નિશ્ચયસે વહ અસત્ હોગા; [તત્ કથં દ્રવ્યં ] (જો અસત્ હોગા) વહ દ્રવ્ય કૈસે હો સકતા હૈ ? [પુનઃ વા ] અથવા (યદિ અસત્ ન હો) તો (૨) [અન્યત્ ભવતિ ] વહ સત્તાસે અન્ય (પૃથક્) હો ! (સો ભી કૈસે હો સકતા હૈ ?) [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [દ્રવ્યં સ્વયં ] દ્રવ્ય સ્વયં હી [સત્તા ] હૈ ..૧૦૫..
ટીકા : — યદિ દ્રવ્ય સ્વરૂપસે હી ૧સત્ ન હો તો દૂસરી ગતિ યહ હો કિ વહ — (૧) ૨અસત્ હોગા, અથવા (૨) સત્તાસે પૃથક્ હોગા . વહાઁ, (૧) યદિ વહ અસત્ હોગા તો, ધ્રૌવ્યકે અસંભવકે કારણ સ્વયં સ્થિર ન હોતા હુઆ દ્રવ્યકા હી ૩અસ્ત હો જાયગા; ઔર જો દ્રવ્ય હોય ન સત્, ઠરે જ અસત્, બને ક્યમ દ્રવ્ય એ ?
૨૦૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૧. સત્ = મૌજૂદ .
૨. અસત્ = નહીં મૌજૂદ ઐસા .
૩. અસ્ત = નષ્ટ . [જો અસત્ હો ઉસકા ટિકના -મૌજૂદ રહના કૈસા ? ઇસલિયે દ્રવ્યકો અસત્ માનનેસે, દ્રવ્યકે અભાવકા પ્રસંગ આતા હૈ અર્થાત્ દ્રવ્ય હી સિદ્ધ નહીં હોતા . ]