એકસ્મિન્દ્રવ્યે યદ્ દ્રવ્યં ગુણો ન તદ્ભવતિ, યો ગુણઃ સ દ્રવ્યં ન ભવતીત્યેવં યદ્ દ્રવ્યસ્ય ગુણરૂપેણ ગુણસ્ય વા દ્રવ્યરૂપેણ તેનાભવનં સોઽતદ્ભાવઃ, એતાવતૈવાન્યત્વવ્યવહારસિદ્ધેઃ . ન પુનર્દ્રવ્યસ્યાભાવો ગુણો ગુણસ્યાભાવો દ્રવ્યમિત્યેવંલક્ષણોઽભાવોઽતદ્ભાવઃ . એવં સત્યેકદ્રવ્ય- સ્યાનેકત્વમુભયશૂન્યત્વમપોહરૂપત્વં વા સ્યાત્ . તથા હિ — યથા ખલુ ચેતનદ્રવ્યસ્યાભાવો- ઽચેતનદ્રવ્યમચેતનદ્રવ્યસ્યાભાવશ્ચેતનદ્રવ્યમિતિ તયોરનેકત્વં, તથા દ્રવ્યસ્યાભાવો ગુણો ગુણસ્યાભાવો દ્રવ્યમિત્યેકસ્યાપિ દ્રવ્યસ્યાનેકત્વં સ્યાત્ . યથા સુવર્ણસ્યાભાવે સુવર્ણત્વસ્યા- ભાવઃ સુવર્ણત્વસ્યાભાવે સુવર્ણસ્યાભાવ ઇત્યુભયશૂન્યત્વં, તથા દ્રવ્યસ્યાભાવે ગુણસ્યાભાવો યોઽપિ ગુણઃ સ ન તત્ત્વં દ્રવ્યમર્થતઃ પરમાર્થતઃ, યઃ શુદ્ધસત્તાગુણઃ સ મુક્તાત્મદ્રવ્યં ન ભવતિ . શુદ્ધસત્તાશબ્દેન મુક્તાત્મદ્રવ્યં વાચ્યં ન ભવતીત્યર્થઃ . એસો હિ અતબ્ભાવો એષ ઉક્તલક્ષણો હિ સ્ફુ ટમતદ્ભાવઃ . ઉક્તલક્ષણ ઇતિ કોઽર્થઃ . ગુણગુણિનોઃ સંજ્ઞાદિભેદેઽપિ પ્રદેશભેદાભાવઃ . ણેવ અભાવો ત્તિ ણિદ્દિટ્ઠો નૈવાભાવ ઇતિ નિર્દિષ્ટઃ . નૈવ અભાવ ઇતિ કોઽર્થઃ . યથા સત્તાવાચકશબ્દેન મુક્તાત્મ- દ્રવ્યં વાચ્યં ન ભવતિ તથા યદિ સત્તાપ્રદેશૈરપિ સત્તાગુણાત્સકાશાદ્ભિન્નં ભવતિ તદા યથા
ટીકા : — એક દ્રવ્યમેં, જો દ્રવ્ય હૈ વહ ગુણ નહીં હૈ, જો ગુણ હૈ વહ દ્રવ્ય નહીં હૈ; — ઇસપ્રકાર જો દ્રવ્યકા ગુણરૂપસે અભવન (-ન હોના) અથવા ગુણકા દ્રવ્યરૂપસે અભવન વહ અતદ્ભાવ હૈ; ક્યોંકિ ઇતનેસે હી અન્યત્વવ્યવહાર (-અન્યત્વરૂપ વ્યવહાર) સિદ્ધ હોતા હૈ . પરન્તુ દ્રવ્યકા અભાવ ગુણ હૈ, ગુણકા અભાવ દ્રવ્ય હૈ; — ઐસે લક્ષણવાલા અભાવ વહ અતદ્ભાવ નહીં હૈ . યદિ ઐસા હો તો (૧) એક દ્રવ્યકો અનેકત્વ આ જાયગા, (૨) ઉભયશૂન્યતા (દોનોંકા અભાવ) હો જાયગી, અથવા (૩) અપોહરૂપતા આ જાયગી . ઇસી કો સમઝાતે હૈં : —
(દ્રવ્યકા અભાવ વહ ગુણ હૈ ઔર ગુણકા અભાવ વહ દ્રવ્ય; વહ ઐસા માનને પર પ્રથમ દોષ ઇસ પ્રકાર આયગા : — )
(૧) જૈસે ચેતનદ્રવ્યકા અભાવ વહ અચેતન દ્રવ્ય હૈ, અચેતનદ્રવ્યકા અભાવ વહ ચેતનદ્રવ્ય હૈ, — ઇસપ્રકાર ઉનકે અનેકત્વ (દ્વિત્વ) હૈ, ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકા અભાવ વહ ગુણ, ગુણકા અભાવ વહ દ્રવ્ય — ઇસપ્રકાર એક દ્રવ્યકે ભી અનેકત્વ આ જાયગા . (અર્થાત્ દ્રવ્યકે એક હોનેપર ભી ઉસકે અનેકત્વકા પ્રસંગ આ જાયગા .)
(અથવા ઉભયશૂન્યત્વરૂપ દૂસરા દોષ ઇસ પ્રકાર આતા હૈ : — )
(૨) જૈસે સુવર્ણકે અભાવ હોને પર સુવર્ણત્વકા અભાવ હો જાતા હૈ ઔર સુવર્ણત્વકા અભાવ હોને પર સુવર્ણકા અભાવ હો જાતા હૈ, — ઇસપ્રકાર ઉભયશૂન્યત્વ – દોનોંકા અભાવ હો જાતા હૈ; ઉસીપ્રકાર દ્રવ્યકા અભાવ હોને પર ગુણકા અભાવ ઔર ગુણકા અભાવ હોને પર દ્રવ્યકા અભાવ હો જાયગા; — ઇસપ્રકાર ઉભયશૂન્યતા હો જાયગી . (અર્થાત્