યઃ ખલુ દ્રવ્યસ્વભાવઃ પરિણામઃ સ ગુણઃ સદવિશિષ્ટઃ .
સદવસ્થિતં સ્વભાવે દ્રવ્યમિતિ જિનોપદેશોઽયમ્ ..૧૦૯..
દ્રવ્યં હિ સ્વભાવે નિત્યમવતિષ્ઠમાનત્વાત્સદિતિ પ્રાક્ પ્રતિપાદિતમ્ . સ્વભાવસ્તુ
દ્રવ્યસ્ય પરિણામોઽભિહિતઃ . ય એવ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતઃ પરિણામઃ, સ એવ સદવિશિષ્ટો
ગુણ ઇતીહ સાધ્યતે . યદેવ હિ દ્રવ્યસ્વરૂપવૃત્તિભૂતમસ્તિત્વં દ્રવ્યપ્રધાનનિર્દેશાત્સદિતિ
સંશબ્દ્યતે તદવિશિષ્ટગુણભૂત એવ દ્રવ્યસ્ય સ્વભાવભૂતઃ પરિણામઃ, દ્રવ્યવૃત્તેર્હિ ત્રિકોટિસમય-
ભિન્નસ્ય સુવર્ણસ્યાભાવસ્તથૈવ સુવર્ણપ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય સુવર્ણત્વગુણસ્યાપ્યભાવઃ, તથા સત્તાગુણ-
પ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય મુક્તજીવદ્રવ્યસ્યાભાવસ્તથૈવ મુક્તજીવદ્રવ્યપ્રદેશેભ્યો ભિન્નસ્ય સત્તાગુણસ્યાપ્યભાવઃ
ઇત્યુભયશૂન્યત્વં પ્રાપ્નોતિ . યથેદં મુક્તજીવદ્રવ્યે સંજ્ઞાદિભેદભિન્નસ્યાતદ્ભાવસ્તસ્ય સત્તાગુણેન સહ
પ્રદેશાભેદવ્યાખ્યાનં કૃતં તથા સર્વદ્રવ્યેષુ યથાસંભવં જ્ઞાતવ્યમિત્યર્થઃ ..૧૦૮.. એવં દ્રવ્યસ્યાસ્તિત્વ-
કથનરૂપેણ પ્રથમગાથા, પૃથક્ત્વલક્ષણાતદ્ભાવાભિધાનાન્યત્વલક્ષણયોઃ કથનેન દ્વિતીયા, સંજ્ઞાલક્ષણ-
પ્રયોજનાદિભેદરૂપસ્યાતદ્ભાવસ્ય વિવરણરૂપેણ તૃતીયા, તસ્યૈવ દૃઢીકરણાર્થં ચ ચતુર્થીતિ દ્રવ્યગુણ-
યોરભેદવિષયે યુક્તિકથનમુખ્યતયા ગાથાચતુષ્ટયેન પઞ્ચમસ્થલં ગતમ્ . અથ સત્તા ગુણો ભવતિ, દ્રવ્યં
૧. વૃત્તિ = વર્તના; અસ્તિત્વ રહના વહ; ટિકના વહ .
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાલા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન
૨૧૩
અન્વયાર્થ : — [યઃ ખલુ ] જો, [દ્રવ્યસ્વભાવઃ પરિણામઃ ] દ્રવ્યકા સ્વભાવભૂત
(ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યાત્મક) પરિણામ હૈ [સઃ ] વહ (પરિણામ) [સદવિશિષ્ટઃ ગુણઃ ] ‘સત્’
સે અવિશિષ્ટ (-સત્તાસે અભિન્ન હૈ ઐસા) ગુણ હૈ . [સ્વભાવે અવસ્થિતં ] ‘સ્વભાવમેં
અવસ્થિત (હોનેસે) [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય [સત્ ] સત્ હૈ’ — [ઇતિ જિનોપદેશઃ ] ઐસા જો (૯૯
વીં ગાથામેં કથિત) જિનોપદેશ હૈ [અયમ્ ] વહી યહ હૈ . (અર્થાત્ ૯૯વીં ગાથાકે
કથનમેંસે ઇસ ગાથામેં કથિત ભાવ સહજ હી નિકલતા હૈ .) ..૧૦૯..
ટીકા : — દ્રવ્ય સ્વભાવમેં નિત્ય અવસ્થિત હોનેસે સત્ હૈ, — ઐસા પહલે (૯૯વીં
ગાથામેં) પ્રતિપાદિત કિયા ગયા હૈ; ઔર (વહાઁ) દ્રવ્યકા સ્વભાવ પરિણામ કહા ગયા હૈ .
યહાઁ યહ સિદ્ધ કિયા જા રહા હૈ કિ — જો દ્રવ્યકા સ્વભાવભૂત પરિણામ હૈ વહી ‘સત્’
સે અવિશિષ્ટ (-અસ્તિત્વસે અભિન્ન ઐસા – અસ્તિત્વસે કોઈ અન્ય નહીં ઐસા) ગુણ હૈ .
દ્રવ્યકે સ્વરૂપકા વૃત્તિભૂત ઐસા જો અસ્તિત્વ દ્રવ્યપ્રધાન કથનકે દ્વારા ‘સત્’ શબ્દસે
કહા જાતા હૈ ઉસસે અવિશિષ્ટ (-ઉસ અસ્તિત્વસે અનન્ય) ગુણભૂત હી દ્રવ્યસ્વભાવભૂત
પરિણામ હૈ; ક્યોંકિ દ્રવ્યકી ૧વૃત્તિ (અસ્તિત્વ) તીન પ્રકારકે સમયકો સ્પર્શિત કરતી હોનેસે