જીવો ભવન્ ભવિષ્યતિ નરોઽમરો વા પરો ભૂત્વા પુનઃ .
કિં દ્રવ્યત્વં પ્રજહાતિ ન જહદન્યઃ કથં ભવતિ ..૧૧૨..
દ્રવ્યં હિ તાવદ્ દ્રવ્યત્વભૂતામન્વયશક્તિં નિત્યમપ્યપરિત્યજદ્ભવતિ સદેવ . યસ્તુ દ્રવ્યસ્ય
પર્યાયભૂતાયા વ્યતિરેકવ્યક્તેઃ પ્રાદુર્ભાવઃ તસ્મિન્નપિ દ્રવ્યત્વભૂતાયા અન્વયશક્તેરપ્રચ્યવનાદ્
દ્રવ્યમનન્યદેવ . તતોઽનન્યત્વેન નિશ્ચીયતે દ્રવ્યસ્ય સદુત્પાદઃ . તથા હિ — જીવો દ્રવ્યં
ભવન્નારકતિર્યઙ્મનુષ્યદેવસિદ્ધત્વાનામન્યતમેન પર્યાયેણ દ્રવ્યસ્ય પર્યાયદુર્લલિતવૃત્તિત્વાદ-
વશ્યમેવ ભવિષ્યતિ . સ હિ ભૂત્વા ચ તેન કિં દ્રવ્યત્વભૂતામન્વયશક્તિમુજ્ઝતિ, નોજ્ઝતિ .
કિં કિં ભવિષ્યતિ . નિર્વિકારશુદ્ધોપયોગવિલક્ષણાભ્યાં શુભાશુભોપયોગાભ્યાં પરિણમ્ય ણરોઽમરો વા પરો
નરો દેવઃ પરસ્તિર્યઙ્નારકરૂપો વા નિર્વિકારશુદ્ધોપયોગેન સિદ્ધો વા ભવિષ્યતિ . ભવીય પુણો એવં
પૂર્વોક્તપ્રકારેણ પુનર્ભૂત્વાપિ . અથવા દ્વિતીયવ્યાખ્યાનમ્ . ભવન્ વર્તમાનકાલાપેક્ષયા ભવિષ્યતિ
ભાવિકાલાપેક્ષયા ભૂત્વા ભૂતકાલાપેક્ષયા ચેતિ કાલત્રયે ચૈવં ભૂત્વાપિ કિં દવ્વત્તં પજહદિ કિં દ્રવ્યત્વં
પરિત્યજતિ . ણ ચયદિ દ્રવ્યાર્થિકનયેન દ્રવ્યત્વં ન ત્યજતિ, દ્રવ્યાદ્ભિન્નો ન ભવતિ . અણ્ણો કહં હવદિ
૨૨૦પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
અન્વયાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [ભવન્ ] પરિણમિત હોતા હુઆ [નરઃ ] મનુષ્ય,
[અમરઃ ] દેવ [વા ] અથવા [પરઃ ] અન્ય (-તિર્યંચ, નારકી યા સિદ્ધ) [ભવિષ્યતિ ] હોગા,
[પુનઃ ] પરન્તુ [ભૂત્વા ] મનુષ્ય દેવાદિ હોકર [કિં ] ક્યા વહ [દ્રવ્યત્વં પ્રજહાતિ ] દ્રવ્યત્વકો
છોડ દેતા હૈ ? [ન જહત્ ] નહીં છોડતા હુઆ વહ [અન્યઃ કથં ભવતિ ] અન્ય કૈસે હો સકતા
હૈ ? (અર્થાત્ વહ અન્ય નહીં, વહકા વહી હૈ .)..૧૧૨..
ટીકા : — પ્રથમ તો દ્રવ્ય દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકો કભી ભી ન છોડતા હુઆ સત્
(વિદ્યમાન) હી હૈ . ઔર દ્રવ્યકે જો પર્યાયભૂત વ્યતિરેકવ્યક્તિકા ઉત્પાદ હોતા હૈ ઉસમેં ભી
દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકા અચ્યુતપના હોનેસે દ્રવ્ય અનન્ય હી હૈ, (અર્થાત્ ઉસ ઉત્પાદમેં ભી
અન્વયશક્તિ તો અપતિત -અવિનષ્ટ -નિશ્ચલ હોનેસે દ્રવ્ય વહકા વહી હૈ, અન્ય નહીં .) ઇસલિયે
અનન્યપનેકે દ્વારા દ્રવ્યકા સત્ -ઉત્પાદ નિશ્ચિત હોતા હૈ, (અર્થાત્ ઉપરોક્ત કથનાનુસાર દ્રવ્યકા
દ્રવ્યાપેક્ષાસે અનન્યપના હોનેસે, ઉસકે સત્ -ઉત્પાદ હૈ, — ઐસા અનન્યપને દ્વારા સિદ્ધ હોતા હૈ .)
ઇસી બાતકો (ઉદાહરણ સે) સ્પષ્ટ કિયા જાતા હૈ : —
જીવ દ્રવ્ય હોનેસે ઔર દ્રવ્ય પર્યાયોંમેં વર્તનેસે જીવ નારકત્વ, તિર્યંચત્વ, મનુષ્યત્વ,
દેવત્વ ઔર સિદ્ધત્વમેંસે કિસી એક પર્યાયમેં અવશ્યમેવ (પરિણમિત) હોગા . પરન્તુ વહ
જીવ ઉસ પર્યાયરૂપ હોકર ક્યા દ્રવ્યત્વભૂત અન્વયશક્તિકો છોડતા હૈ ? નહીં છોડતા .