પર્યાયા હિ પર્યાયભૂતાયા આત્મવ્યતિરેકવ્યક્તેઃ કાલ એવ સત્ત્વાત્તતોઽન્યકાલેષુ
ભવન્ત્યસન્ત એવ . યશ્ચ પર્યાયાણાં દ્રવ્યત્વભૂતયાન્વયશક્ત્યાનુસ્યૂતઃ ક્રમાનુપાતી સ્વકાલે
પ્રાદુર્ભાવઃ તસ્મિન્પર્યાયભૂતાયા આત્મવ્યતિરેકવ્યક્તેઃ પૂર્વમસત્ત્વાત્પર્યાયા અન્ય એવ . તતઃ
પર્યાયાણામન્યત્વેન નિશ્ચીયતે પર્યાયસ્વરૂપકર્તૃકરણાધિકરણભૂતત્વેન પર્યાયેભ્યોઽપૃથગ્ભૂતસ્ય
દ્રવ્યસ્યાસદુત્પાદઃ . તથા હિ — ન હિ મનુજસ્ત્રિદશો વા સિદ્ધો વા સ્યાત્, ન હિ ત્રિદશો
મનુજો વા સિદ્ધો વા સ્યાત્ . એવમસન્ કથમનન્યો નામ સ્યાત્, યેનાન્ય એવ ન સ્યાત્;
યેન ચ નિષ્પદ્યમાનમનુજાદિપર્યાયં જાયમાનવલયાદિવિકારં કાંચનમિવ જીવદ્રવ્યમપિ પ્રતિપદ-
મન્યન્ન સ્યાત્ ..૧૧૩..
દેવપર્યાયકાલે મનુષ્યપર્યાયસ્યાનુપલમ્ભાત્ . દેવો વા માણુસો વ સિદ્ધો વા દેવો વા મનુષ્યો ન ભવતિ
સ્વાત્મોપલબ્ધિરૂપસિદ્ધપર્યાયો વા ન ભવતિ . કસ્માત્ . પર્યાયાણાં પરસ્પરં ભિન્નકાલત્વાત્,
સુવર્ણદ્રવ્યે કુણ્ડલાદિપર્યાયાણામિવ . એવં અહોજ્જમાણો એવમભવન્સન્ અણણ્ણભાવં કધં લહદિ અનન્યભાવ-
૨૨૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
ટીકા : — પર્યાયેં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિકે કાલમેં હી સત્ (-વિદ્યમાન)
હોનેસે, ઉસસે અન્ય કાલોંમેં અસત્ (-અવિદ્યમાન) હી હૈં . ઔર પર્યાયોંકા દ્રવ્યત્વભૂત
અન્વયશક્તિકે સાથ ગુંથા હુઆ (-એકરૂપતાસે યુક્ત) જો ક્રમાનુપાતી (ક્રમાનુસાર) સ્વકાલમેં
ઉત્પાદ હોતા હૈ ઉસમેં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિકા પહલે અસત્પના હોનેસે, પર્યાયેં અન્ય હી
હૈં . ઇસીલિયે પર્યાયોંકી અન્યતાકે દ્વારા દ્રવ્યકા — જો કિ પર્યાયોંકે સ્વરૂપકા કર્તા, કરણ
ઔર અધિકરણ હોનેસે પર્યાયોંસે અપૃથક્ હૈ ઉસકા — અસત્ -ઉત્પાદ નિશ્ચિત હોતા હૈ .
ઇસ બાતકો (ઉદાહરણ દેકર) સ્પષ્ટ કરતે હૈં : —
મનુષ્ય વહ દેવ યા સિદ્ધ નહીં હૈ, ઔર દેવ, વહ મનુષ્ય યા સિદ્ધ નહીં હૈ; ઇસપ્રકાર
ન હોતા હુઆ અનન્ય (-વહકા વહી) કૈસે હો સકતા હૈ, કિ જિસસે અન્ય હી ન હો ઔર જિસસે
મનુષ્યાદિ પર્યાયેં ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઐસા જીવ દ્રવ્ય ભી — વલયાદિ વિકાર (કંકણાદિ પર્યાયેં)
જિસકે ઉત્પન્ન હોતી હૈં ઐસે સુવર્ણકી ભાઁતિ — પદ -પદ પર (પ્રતિ પર્યાય પર) અન્ય ન હો ?
[જૈસે કંકણ, કુણ્ડલ ઇત્યાદિ પર્યાયેં અન્ય હૈં, (-ભિન્ન -ભિન્ન હૈં, વે કી વે હી નહીં હૈં) ઇસલિયે
ઉન પર્યાયોંકા કર્તા સુવર્ણ ભી અન્ય હૈ, ઇસીપ્રકાર મનુષ્ય, દેવ ઇત્યાદિ પર્યાયેં અન્ય હૈં, ઇસલિયે
ઉન પર્યાયોંકા કર્તા જીવદ્રવ્ય ભી પર્યાયાપેક્ષાસે અન્ય હૈ . ]
ભાવાર્થ : — જીવકે અનાદિ અનન્ત -હોને પર ભી, મનુષ્ય પર્યાયકાલમેં દેવપર્યાયકી
યા સ્વાત્મોપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધપર્યાયકી અપ્રાપ્તિ હૈ અર્થાત્ મનુષ્ય, દેવ યા સિદ્ધ નહીં હૈ, ઇસલિયે
વે પર્યાયેં અન્ય અન્ય હૈં . ઐસા હોનેસે, ઉન પર્યાયોંકા કર્ત્તા, સાધન ઔર આધાર જીવ ભી
પર્યાયાપેક્ષાસે અન્યપનેકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જીવકી ભાઁતિ પ્રત્યેક દ્રવ્યકે પર્યાયાપેક્ષાસે