યતો ન ખલ્વિન્દ્રિયાણ્યાલમ્બ્યાવગ્રહેહાવાયપૂર્વકપ્રક્રમેણ કેવલી વિજાનાતિ, સ્વયમેવ સમસ્તાવરણક્ષયક્ષણ એવાનાદ્યનન્તાહેતુકાસાધારણભૂતજ્ઞાનસ્વભાવમેવ કારણત્વેનોપાદાય તદુપરિ પ્રવિક સત્કેવલજ્ઞાનોપયોગીભૂય વિપરિણમતે, તતોઽસ્યાક્રમસમાક્રાન્તસમસ્તદ્રવ્યક્ષેત્રકાલ- ભાવતયા સમક્ષસંવેદનાલમ્બનભૂતાઃ સર્વદ્રવ્યપર્યાયાઃ પ્રત્યક્ષા એવ ભવન્તિ ..૨૧.. કેવલજ્ઞાનસ્ય સર્વં પ્રત્યક્ષં ભવતીતિ કથનમુખ્યત્વેન ‘પરિણમદો ખલુ’ ઇત્યાદિગાથાદ્વયમ્, અથાત્મજ્ઞાનયોર્નિશ્ચયેનાસંખ્યાતપ્રદેશત્વેઽપિ વ્યવહારેણ સર્વગતત્વં ભવતીત્યાદિકથનમુખ્યત્વેન ‘આદા ણાણપમાણં’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, તતઃ પરં જ્ઞાનજ્ઞેયયોઃ પરસ્પરગમનનિરાકરણમુખ્યતયા ‘ણાણી ણાણસહાવો’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, અથ નિશ્ચયવ્યવહારકેવલિપ્રતિપાદનાદિમુખ્યત્વેન ‘જો હિ સુદેણ’ ઇત્યાદિસૂત્રચતુષ્ટયમ્, અથ વર્તમાનજ્ઞાને કાલત્રયપર્યાયપરિચ્છિત્તિકથનાદિરૂપેણ ‘તક્કાલિગેવ સવ્વે’ ઇત્યાદિસૂત્રપઞ્ચકમ્, અથ કેવલજ્ઞાનં બન્ધકારણં ન ભવતિ રાગાદિવિકલ્પરહિતં છદ્મસ્થજ્ઞાનમપિ, કિંતુ રાગાદયો બન્ધકારણમિત્યાદિનિરૂપણમુખ્યતયા ‘પરિણમદિ ણેયં’ ઇત્યાદિસૂત્રપઞ્ચકમ્, અથ કેવલજ્ઞાનં સર્વજ્ઞાનં સર્વજ્ઞત્વેન પ્રતિપાદયતીત્યાદિવ્યાખ્યાનમુખ્યત્વેન ‘જં તક્કાલિયમિદરં’ ઇત્યાદિગાથાપઞ્ચકમ્, અથ જ્ઞાનપ્રપઞ્ચોપસંહારમુખ્યત્વેન પ્રથમગાથા, નમસ્કારકથનેન દ્વિતીયા ચેતિ ‘ણવિ પરિણમદિ’ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વયમ્ . એવં જ્ઞાનપ્રપઞ્ચાભિધાનતૃતીયાન્તરાધિકારે ત્રયસ્ત્રિંશદ્ગાથાભિઃ સ્થલાષ્ટકેન સમુદાય-
અન્વયાર્થ : — [ખલુ ] વાસ્તવમેં [જ્ઞાનં પરિણમમાનસ્ય ] જ્ઞાનરૂપસે (કેવલજ્ઞાનરૂપસે)પરિણમિત હોતે હુએ કેવલીભગવાનકે [સર્વદ્રવ્યપર્યાયાઃ ] સર્વ દ્રવ્ય -પર્યાયેં [પ્રત્યક્ષાઃ ] પ્રત્યક્ષ હૈં; [સઃ ] વે [તાન્ ] ઉન્હેં [અવગ્રહપૂર્વાભિઃ ક્રિયાભિઃ ] અવગ્રહાદિ ક્રિયાઓંસે [નૈવ વિજાનાતિ ] નહીં જાનતે ..૨૧..
ટીકા : — કેવલીભગવાન ઇન્દ્રિયોંકે આલમ્બનસે અવગ્રહ -ઈહા -અવાય પૂર્વક ક્રમસે નહીં જાનતે, (કિન્તુ) સ્વયમેવ સમસ્ત આવરણકે ક્ષયકે ક્ષણ હી, અનાદિ અનન્ત, અહેતુક ઔર અસાધારણ જ્ઞાનસ્વભાવકો હી કારણરૂપ ગ્રહણ કરનેસે તત્કાલ હી પ્રગટ હોનેવાલે કેવલજ્ઞાનોપયોગરૂપ હોકર પરિણમિત હોતે હૈં; ઇસલિયે ઉનકે સમસ્ત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ઔર ભાવકા અક્રમિક ગ્રહણ હોનેસે સમક્ષ સંવેદનકી ( – પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનકી) આલમ્બનભૂત સમસ્ત દ્રવ્ય -પર્યાયેં પ્રત્યક્ષ હી હૈં .
ભાવાર્થ : — જિસકા ન આદિ હૈ ઔર ન અંત હૈ, તથા જિસકા કોઈ કારણ નહીં ઔર જો અન્ય કિસી દ્રવ્યમેં નહીં હૈ, ઐસે જ્ઞાન સ્વભાવકો હી ઉપાદેય કરકે, કેવલજ્ઞાનકી ઉત્પત્તિકે બીજભૂત શુક્લધ્યાન નામક સ્વસંવેદનજ્ઞાનરૂપસે જબ આત્મા પરિણમિત હોતા હૈ તબ