આત્મા હિ ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યમ્’ ઇતિ વચનાત્ જ્ઞાનેન સહ હીનાધિકત્વરહિતત્વેન પરિણતત્વાત્તત્પરિમાણઃ, જ્ઞાનં તુ જ્ઞેયનિષ્ઠત્વાદ્દાહ્યનિષ્ઠદહનવત્તત્પરિમાણં; જ્ઞેયં તુ લોકાલોકવિભાગવિભક્તાનન્તપર્યાયમાલિકાલીઢસ્વરૂપસૂચિતા વિચ્છેદોત્પાદધ્રૌવ્યા ષડ્દ્રવ્યી વ્યવહારેણ સર્વગતમિત્યુપદિશતિ — આદા ણાણપમાણં જ્ઞાનેન સહ હીનાધિકત્વાભાવાદાત્મા જ્ઞાનપ્રમાણો ભવતિ . તથાહિ — ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યં ભવતિ’ ઇતિ વચનાદ્વર્તમાનમનુષ્યભવે વર્તમાનમનુષ્ય- પર્યાયપ્રમાણઃ, તથૈવ મનુષ્યપર્યાયપ્રદેશવર્તિજ્ઞાનગુણપ્રમાણશ્ચ પ્રત્યક્ષેણ દૃશ્યતે યથાયમાત્મા, તથા નિશ્ચયતઃ સર્વદૈવાવ્યાબાધાક્ષયસુખાદ્યનન્તગુણાધારભૂતો યોઽસૌ કેવલજ્ઞાનગુણસ્તત્પ્રમાણોઽયમાત્મા . ણાણં ણેયપ્પમાણમુદ્દિટ્ઠં દાહ્યનિષ્ઠદહનવત્ જ્ઞાનં જ્ઞેયપ્રમાણમુદ્દિષ્ટં કથિતમ્ . ણેયં લોયાલોયં જ્ઞેયં લોકા- અબ, આત્માકા જ્ઞાનપ્રમાણપના ઔર જ્ઞાનકા સર્વગતપના ઉદ્યોત કરતે હૈં : —
અન્વયાર્થ : — [આત્મા ] આત્મા [જ્ઞાનપ્રમાણં ] જ્ઞાન પ્રમાણ હૈ; [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [જ્ઞેયપ્રમાણં ] જ્ઞેય પ્રમાણ [ઉદ્દિષ્ટં ] કહા ગયા હૈ . [જ્ઞેયં લોકાલોકં ] જ્ઞેય લોકાલોક હૈ [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનં તુ ] જ્ઞાન [સર્વગતં ] સર્વગત – સર્વ વ્યાપક હૈ ..૨૩..
ટીકા : — ‘સમગુણપર્યાયં દ્રવ્યં (ગુણ -પર્યાયેં અર્થાત્ યુગપદ્ સર્વગુણ ઔર પર્યાયેં હી દ્રવ્ય હૈ)’ ઇસ વચનકે અનુસાર આત્મા જ્ઞાનસે હીનાધિકતારહિતરૂપસે પરિણમિત હોનેકે કારણ જ્ઞાનપ્રમાણ હૈ, ઔર જ્ઞાન ૧જ્ઞેયનિષ્ઠ હોનેસે, દાહ્યનિષ્ઠ ૨ દહનકી ભાઁતિ, જ્ઞેય પ્રમાણ હૈ . જ્ઞેય તો લોક ઔર અલોકકે વિભાગસે ૩વિભક્ત, ૪અનન્ત પર્યાયમાલાસે આલિંગિત સ્વરૂપસે સૂચિત ( – પ્રગટ, જ્ઞાન), નાશવાન દિખાઈ દેતા હુઆ ભી ધ્રુવ ઐસા ષટ્દ્રવ્ય -સમૂહ, અર્થાત્ સબ કુછ હૈ .
જીવદ્રવ્ય જ્ઞાનપ્રમાણ ભાખ્યું, જ્ઞાન જ્ઞેયપ્રમાણ છે; ને જ્ઞેય લોકાલોક, તેથી સર્વગત એ જ્ઞાન છે.૨૩.
૪૦પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૧. જ્ઞેયનિષ્ઠ = જ્ઞેયોંકા અવલમ્બન કરનેવાલા; જ્ઞેયોમેં તત્પર . ૨. દહન = જલાના; અગ્નિ .
૩. વિભક્ત = વિભાગવાલા . (ષટ્દ્રવ્યોંકે સમૂહમેં લોક -અલોકરૂપ દો વિભાગ હૈં) .
૪. અનન્ત પર્યાયેં દ્રવ્યકો આલિંગિત કરતી હૈ (દ્રવ્યમેં હોતી હૈં) ઐસે સ્વરૂપવાલા દ્રવ્ય જ્ઞાત હોતા હૈ .