યદિ ખલ્વયમાત્મા હીનો જ્ઞાનાદિત્યભ્યુપગમ્યતે તદાત્મનોઽતિરિચ્યમાનં જ્ઞાનં સ્વાશ્રય- ભૂતચેતનદ્રવ્યસમવાયાભાવાદચેતનં ભવદ્રૂપાદિગુણકલ્પતામાપન્નં ન જાનાતિ . યદિ પુનર્જ્ઞાના- દધિક ઇતિ પક્ષઃ કક્ષીક્રિયતે તદાવશ્યં જ્ઞાનાદતિરિક્તત્વાત્ પૃથગ્ભૂતો ભવન્ ઘટપટાદિ- સ્થાનીયતામાપન્નો જ્ઞાનમન્તરેણ ન જાનાતિ . તતો જ્ઞાનપ્રમાણ એવાયમાત્માભ્યુપ- ગન્તવ્યઃ .. ૨૪ . ૨૫ .. યસ્ય વાદિનો મતેઽત્ર જગતિ તસ્સ સો આદા તસ્ય મતે સ આત્મા હીણો વા અહિઓ વા ણાણાદો હવદિ ધુવમેવ હીનો વા અધિકો વા જ્ઞાનાત્સકાશાદ્ ભવતિ નિશ્ચિતમેવેતિ ..૨૪.. હીણો જદિ સો આદા તં ણાણમચેદણં ણ જાણાદિ હીનો યદિ સ આત્મા તદાગ્નેરભાવે સતિ ઉષ્ણગુણો યથા શીતલો ભવતિ તથા સ્વાશ્રયભૂતચેતનાત્મકદ્રવ્યસમવાયાભાવાત્તસ્યાત્મનો જ્ઞાનમચેતનં ભવત્સત્ કિમપિ ન જાનાતિ . અહિઓ
અન્વયાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [યસ્ય ] જિસકે મતમેં [આત્મા ] આત્મા [જ્ઞાનપ્રમાણં ] જ્ઞાનપ્રમાણ [ન ભવતિ ] નહીં હૈ, [તસ્ય ] ઉસકે મતમેં [ સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [ધ્રુવમ્ એવ ] અવશ્ય [જ્ઞાનાત્ હીનઃ વા ] જ્ઞાનસે હીન [અધિકઃ વા ભવતિ ] અથવા અધિક હોના ચાહિયે .
[યદિ ] યદિ [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [હીનઃ ] જ્ઞાનસે હીન હો [તત્ ] તો વહ [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [અચેતનં ] અચેતન હોનેસે [ન જાનાતિ ] નહીં જાનેગા, [જ્ઞાનાત્ અધિકઃ વા ] ઔર યદિ (આત્મા) જ્ઞાનસે અધિક હો તો (વહ આત્મા) [જ્ઞાનેન વિના ] જ્ઞાનકે બિના [કથં જાનાતિ ] કૈસે જાનેગા ? ..૨૪ -૨૫..
ટીકા : — યદિ યહ સ્વીકાર કિયા જાયે કિ યહ આત્મા જ્ઞાનસે હીન હૈ તો આત્માસે આગે બઢ જાનેવાલા જ્ઞાન ( – આત્માકે ક્ષેત્રસે આગે બઢકર ઉસસે બાહર વ્યાપ્ત હોનેવાલા જ્ઞાન) અપને આશ્રયભૂત ચેતનદ્રવ્યકા સમવાય (સમ્બન્ધ) ન રહનેસે અચેતન હોતા હુઆ રૂપાદિ ગુણ જૈસા હોનેસે નહીં જાનેગા; ઔર યદિ ઐસા પક્ષ સ્વીકાર કિયા જાયે કિ યહ આત્મા જ્ઞાનસે અધિક હૈ તો અવશ્ય (આત્મા) જ્ઞાનસે આગે બઢ જાનેસે ( – જ્ઞાનકે ક્ષેત્રસે બાહર વ્યાપ્ત હોનેસે) જ્ઞાનસે પૃથક્ હોતા હુઆ ઘટપટાદિ જૈસા હોનેસે જ્ઞાનકે બિના નહીં જાનેગા . ઇસલિયે યહ આત્મા જ્ઞાનપ્રમાણ હી માનના યોગ્ય હૈ .
૪૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-