યતઃ શેષસમસ્તચેતનાચેતનવસ્તુસમવાયસંબન્ધનિરુત્સુક તયાઽનાદ્યનન્તસ્વભાવસિદ્ધ- સમવાયસંબન્ધમેક માત્માનમાભિમુખ્યેનાવલમ્બ્ય પ્રવૃત્તત્વાત્ તં વિના આત્માનં જ્ઞાનં ન ધારયતિ, તતો જ્ઞાનમાત્મૈવ સ્યાત્ . આત્મા ત્વનન્તધર્માધિષ્ઠાનત્વાત્ જ્ઞાનધર્મદ્વારેણ જ્ઞાનમન્યધર્મ- દ્વારેણાન્યદપિ સ્યાત્ .
કિં ચાનેકાન્તોઽત્ર બલવાન્ . એકાન્તેન જ્ઞાનમાત્મેતિ જ્ઞાનસ્યા -ભાવોઽચેતનત્વમાત્મનો વિશેષગુણાભાવાદભાવો વા સ્યાત્ . સર્વથાત્મા જ્ઞાનમિતિ નિરાશ્રયત્વાત્ જ્ઞાનસ્યાભાવ આત્મનઃ શેષપર્યાયાભાવસ્તદવિનાભાવિનસ્તસ્યાપ્યભાવઃ સ્યાત્ ..૨૭.. ઘટપટાદૌ ન વર્તતે . તમ્હા ણાણં અપ્પા તસ્માત્ જ્ઞાયતે કથંચિજ્જ્ઞાનમાત્મૈવ સ્યાત્ . ઇતિ ગાથાપાદત્રયેણ જ્ઞાનસ્ય કથંચિદાત્મત્વં સ્થાપિતમ્ . અપ્પા ણાણં વ અણ્ણં વા આત્મા તુ જ્ઞાનધર્મદ્વારેણ જ્ઞાનં ભવતિ, સુખવીર્યાદિધર્મદ્વારેણાન્યદ્વા નિયમો નાસ્તીતિ . તદ્યથા – યદિ પુનરેકાન્તેન જ્ઞાનમાત્મેતિ ભણ્યતે તદા જ્ઞાનગુણમાત્ર એવાત્મા પ્રાપ્તઃ સુખાદિધર્માણામવકાશો નાસ્તિ . તથા સુખવીર્યાદિધર્મસમૂહાભાવાદાત્મા- ભાવઃ, આત્મન આધારભૂતસ્યાભાવાદાધેયભૂતસ્ય જ્ઞાનગુણસ્યાપ્યભાવઃ, ઇત્યેકાન્તે સતિ દ્વયોરપ્યભાવઃ . તસ્માત્કથંચિજ્જ્ઞાનમાત્મા ન સર્વથેતિ . અયમત્રાભિપ્રાયઃ — આત્મા વ્યાપકો જ્ઞાનં વ્યાપ્યં તતો જ્ઞાનમાત્મા સ્યાત્, આત્મા તુ જ્ઞાનમન્યદ્વા ભવતીતિ . તથા ચોક્તમ્ — ‘વ્યાપકં તદતન્નિષ્ઠં વ્યાપ્યં
ટીકા : — ક્યોંકિ શેષ સમસ્ત ચેતન તથા અચેતન વસ્તુઓંકે સાથ ૧સમવાયસમ્બન્ધ નહીં હૈ, ઇસલિયે જિસકે સાથ અનાદિ અનન્ત સ્વભાવસિદ્ધ સમવાયસમ્બન્ધ હૈ ઐસે એક આત્માકા અતિ નિકટતયા (અભિન્ન પ્રદેશરૂપસે) અવલમ્બન કરકે પ્રવર્તમાન હોનેસે જ્ઞાન આત્માકે બિના અપના અસ્તિત્વ નહીં રખ સકતા; ઇસલિયે જ્ઞાન આત્મા હી હૈ . ઔર આત્મા તો અનન્ત ધર્મોંકા અધિષ્ઠાન (-આધાર) હોનેસે જ્ઞાનધર્મકે દ્વારા જ્ઞાન હૈ ઔર અન્ય ધર્મકે દ્વારા અન્ય ભી હૈ .
ઔર ફિ ર, ઇસકે અતિરિક્ત (વિશેષ સમઝના કિ) યહાઁ અનેકાન્ત બલવાન હૈ . યદિ યહ માના જાય કિ એકાન્તસે જ્ઞાન આત્મા હૈ તો, (જ્ઞાનગુણ આત્મદ્રવ્ય હો જાનેસે) જ્ઞાનકા અભાવ હો જાયેગા, (ઔર જ્ઞાનગુણકા અભાવ હોનેસે) આત્માકે અચેતનતા આ જાયેગી અથવા વિશેષગુણકા અભાવ હોનેસે આત્માકા અભાવ હો જાયેગા . યદિ યહ માના જાયે કિ સર્વથા આત્મા જ્ઞાન હૈ તો, (આત્મદ્રવ્ય એક જ્ઞાનગુણરૂપ હો જાનેપર જ્ઞાનકા કોઈ આધારભૂત દ્રવ્ય નહીં રહનેસે) નિરાશ્રયતાકે કારણ જ્ઞાનકા અભાવ હો જાયેગા અથવા (આત્મદ્રવ્યકે એક જ્ઞાનગુણરૂપ હો જાનેસે) આત્માકી શેષ પર્યાયોંકા ( – સુખ, વીર્યાદિ ગુણોંકા) અભાવ હો જાયેગા ઔર ઉનકે
૪૬પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૧. સમવાય સમ્બન્ધ = જહાઁ ગુણ હોતે હૈં વહાઁ ગુણી હોતા હૈ ઔર જહાઁ ગુણી હોતા હૈ વહાઁ ગુણ હોતે હૈં, જહાઁ