સંવેદનમપ્યાત્મનોઽભિન્નત્વાત્ કર્ત્રંશેનાત્મતામાપન્નં કરણાંશેન જ્ઞાનતામાપન્નેન કારણભૂતા- નામર્થાનાં કાર્યભૂતાન્ સમસ્તજ્ઞેયાકારાનભિવ્યાપ્ય વર્તમાનં, કાર્ય કારણત્વેનોપચર્ય જ્ઞાનમર્થાન- ભિભૂય વર્તત ઇત્યુચ્યમાનં ન વિપ્રતિષિધ્યતે ..૩૦..
જદિ તે ણ સંતિ અટ્ઠા ણાણે ણાણં ણ હોદિ સવ્વગયં .
સવ્વગયં વા ણાણં કહં ણ ણાણટ્ઠિયા અટ્ઠા ..૩૧.. યુગપદેવ સર્વપદાર્થેષુ પરિચ્છિત્ત્યાકારેણ વર્તતે . અયમત્ર ભાવાર્થઃ ---કારણભૂતાનાં સર્વપદાર્થાનાં કાર્યભૂતાઃ પરિચ્છિત્ત્યાકારા ઉપચારેણાર્થા ભણ્યન્તે, તેષુ ચ જ્ઞાનં વર્તત ઇતિ ભણ્યમાનેઽપિ વ્યવહારેણ દોષો નાસ્તીતિ ..૩૦.. અથ પૂર્વસૂત્રેણ ભણિતં જ્ઞાનમર્થેષુ વર્તતે વ્યવહારેણાત્ર પુનરર્થા જ્ઞાને વર્તન્ત ઇત્યુપદિશતિ – જઇ યદિ ચેત્ તે અટ્ઠા ણ સંતિ તે પદાર્થાઃ સ્વકીયપરિચ્છિત્ત્યાકારસમર્પણદ્વારેણાદર્શે બિમ્બવન્ન સન્તિ . ક્વ . ણાણે કેવલજ્ઞાને . ણાણં ણ હોદિ સવ્વગયં તદા જ્ઞાનં સર્વગતં ન ભવતિ . સવ્વગયં વર્તતા હુઆ દિખાઈ દેતા હૈ, ઉસીપ્રકાર ૧સંવેદન(જ્ઞાન) ભી આત્માસે અભિન્ન હોનેસે કર્તા – અંશસે આત્મતાકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ જ્ઞાનરૂપ કારણ -અંશકે દ્વારા ૨કારણભૂત પદાર્થોંકે કાર્યભૂત સમસ્ત જ્ઞેયાકારોંમેં વ્યાપ્ત હોતા હુઆ વર્તતા હૈ, ઇસલિયે કાર્યમેં કારણકા (-જ્ઞેયાકારોંમેં પદાર્થોંકા) ઉપચાર કરકે યહ કહનેમેં વિરોધ નહીં આતા કિ ‘જ્ઞાન પદાર્થોંમેં વ્યાપ્ત હોકર વર્તતા હૈ .’
ભાવાર્થ : — જૈસે દૂધસે ભરે હુએ પાત્રમેં પડા હુઆ ઇન્દ્રનીલ રત્ન (નીલમણિ) સારે દૂધકો (અપની પ્રભાસે નીલવર્ણ કર દેતા હૈ ઇસલિયે વ્યવહારસે રત્ન ઔર રત્નકી પ્રભા સારે દૂધમેં) વ્યાપ્ત કહી જાતી હૈ, ઇસીપ્રકાર જ્ઞેયોંસે ભરે હુએ વિશ્વમેં રહનેવાલા આત્મા સમસ્ત જ્ઞેયોંકો (લોકાલોકકો) અપની જ્ઞાનપ્રભાકે દ્વારા પ્રકાશિત કરતા હૈ અર્થાત્ જાનતા હૈ ઇસલિયે વ્યવહારસે આત્માકા જ્ઞાન ઔર આત્મા સર્વવ્યાપી કહલાતા હૈ . (યદ્યપિ નિશ્ચયસે વે અપને અસંખ્ય પ્રદેશોંમેં હી રહતે હૈં, જ્ઞેયોંમેં પ્રવિષ્ટ નહીં હોતે) ..૩૦..
અબ, ઐસા વ્યક્ત કરતે હૈં કિ ઇસ પ્રકાર પદાર્થ ૩જ્ઞાનમેં વર્તતે હૈં : —
નવ હોય અર્થો જ્ઞાનમાં, તો જ્ઞાન સૌ -ગત પણ નહીં, ને સર્વગત છે જ્ઞાન તો ક્યમ જ્ઞાનસ્થિત અર્થો નહીં ?.૩૧.
૧. પ્રમાણદૃષ્ટિસે સંવેદન અર્થાત્ જ્ઞાન કહને પર અનન્ત ગુણપર્યાયોંકા પિંડ સમઝમેં આતા હૈ . ઉસમેં યદિ કર્તા, કરણ આદિ અંશ કિયે જાયેં તો કર્તા – અંશ વહ અખંડ આત્મદ્રવ્ય હૈ ઔર કરણ -અંશ વહ જ્ઞાનગુણ હૈ .
૨. પદાર્થ કારણ હૈં ઔર ઉનકે જ્ઞેયાકાર (દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય) કાર્ય હૈં .
૩. ઇસ ગાથામેં ભી ‘જ્ઞાન’ શબ્દસે અનન્ત ગુણ -પર્યાયોંકા પિંડરૂપ જ્ઞાતૃદ્રવ્ય સમઝના ચાહિયે .