યતઃ પરિચ્છેદરૂપેણ સ્વયં વિપરિણમ્ય સ્વતંત્ર એવ પરિચ્છિનત્તિ તતો જીવ એવ જ્ઞાનમન્યદ્રવ્યાણાં તથા પરિણન્તું પરિચ્છેત્તું ચાશક્તેઃ . જ્ઞેયં તુ વૃત્તવર્તમાનવર્તિષ્યમાણવિચિત્ર- પર્યાયપરમ્પરાપ્રકારેણ ત્રિધાકાલકોટિસ્પર્શિત્વાદનાદ્યનન્તં દ્રવ્યમ્ . તત્તુ જ્ઞેયતામાપદ્યમાનં દ્વેધાત્મપરવિકલ્પાત્ . ઇષ્યતે હિ સ્વપરપરિચ્છેદકત્વાદવબોધસ્ય બોધ્યસ્યૈવંવિધં દ્વૈવિધ્યમ્ .
નનુ સ્વાત્મનિ ક્રિયાવિરોધાત્ કથં નામાત્મપરિચ્છેદકત્વમ્ . કા હિ નામ ક્રિયા કીદૃશશ્ચ વિરોધઃ . ક્રિયા હ્યત્ર વિરોધિની સમુત્પત્તિરૂપા વા જ્ઞપ્તિરૂપા વા . ઉત્પત્તિરૂપા હિ તાવન્નૈકં સ્વસ્માત્પ્રજાયત ઇત્યાગમાદ્વિરુદ્ધૈવ . જ્ઞપ્તિરૂપાયાસ્તુ પ્રકાશનક્રિયયેવ પ્રત્યવસ્થિતત્વાન્ન ભવન્તુ, ન ચ તથા . ણાણં પરિણમદિ સયં યત એવ ભિન્નજ્ઞાનેન જ્ઞાની ન ભવતિ તત એવ ઘટોત્પત્તૌ મૃત્પિણ્ડ ઇવ સ્વયમેવોપાદાનરૂપેણાત્મા જ્ઞાનં પરિણમતિ . અટ્ઠા ણાણટ્ઠિયા સવ્વે વ્યવહારેણ જ્ઞેયપદાર્થા આદર્શે બિમ્બમિવ પરિચ્છિત્ત્યાકારેણ જ્ઞાને તિષ્ઠન્તીત્યભિપ્રાયઃ ..૩૫.. અથાત્મા જ્ઞાનં ભવતિ શેષં તુ જ્ઞેયમિત્યાવેદયતિ ---તમ્હા ણાણં જીવો યસ્માદાત્મૈવોપાદાનરૂપેણ જ્ઞાનં પરિણમતિ તથૈવ પદાર્થાન્ પરિચ્છિનત્તિ, ઇતિ ભણિતં પૂર્વસૂત્રે, તસ્માદાત્મૈવ જ્ઞાનં . ણેયં દવ્વં તસ્ય જ્ઞાનરૂપસ્યાત્મનો જ્ઞેયં ભવતિ . કિમ્ . દ્રવ્યમ્ . તિહા સમક્ખાદં તચ્ચ દ્રવ્યં કાલત્રયપર્યાયપરિણતિરૂપેણ દ્રવ્યગુણપર્યાયરૂપેણ વા
અન્વયાર્થ : — [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જીવઃ જ્ઞાનં ] જીવ જ્ઞાન હૈ [જ્ઞેયં ] ઔર જ્ઞેય [ત્રિધા સમાખ્યાતં ] તીન પ્રકારસે વર્ણિત (ત્રિકાલસ્પર્શી) [દ્રવ્યં ] દ્રવ્ય હૈ . [પુનઃ દ્રવ્યં ઇતિ ] (વહ જ્ઞેયભૂત) દ્રવ્ય અર્થાત્ [આત્મા ] આત્મા (સ્વાત્મા) [પરઃ ચ ] ઔર પર [પરિણામસમ્બદ્ધઃ ] જોકિ પરિણામવાલે હૈં ..૩૬..
ટીકા : — (પૂર્વોક્ત પ્રકાર) જ્ઞાનરૂપસે સ્વયં પરિણમિત હોકર સ્વતંત્રતયા હી જાનતા હૈ ઇસલિયે જીવ હી જ્ઞાન હૈ, ક્યોંકિ અન્ય દ્રવ્ય ઇસપ્રકાર (જ્ઞાનરૂપ) પરિણમિત હોને તથા જાનનેમેં અસમર્થ હૈં . ઔર જ્ઞેય, વર્ત ચુકી, વર્ત રહી ઔર વર્તનેવાલી ઐસી વિચિત્ર પર્યાયોંકી પરમ્પરાકે પ્રકારસે ત્રિવિધ કાલકોટિકો સ્પર્શ કરતા હોનેસે અનાદિ -અનન્ત ઐસા દ્રવ્ય હૈ . (આત્મા હી જ્ઞાન હૈ ઔર જ્ઞેય સમસ્ત દ્રવ્ય હૈં ) વહ જ્ઞેયભૂત દ્રવ્ય આત્મા ઔર પર (-સ્વ ઔર પર) ઐસે દો ભેદસે દો પ્રકારકા હૈ . જ્ઞાન સ્વપરજ્ઞાયક હૈ, ઇસલિયે જ્ઞેયકી ઐસી દ્વિવિધતા માની જાતી હૈ .
(પ્રશ્ન) : — અપનેમેં ક્રિયાકે હો સકનેકા વિરોધ હૈ, ઇસલિયે આત્માકે સ્વજ્ઞાયકતા કૈસે ઘટિત હોતી હૈ ?
(ઉત્તર) : — કૌનસી ક્રિયા હૈ ઔર કિસ પ્રકારકા વિરોધ હૈ ? જો યહાઁ (પ્રશ્નમેં વિરોધી ક્રિયા કહી ગઈ હૈ વહ યા તો ઉત્પત્તિરૂપ હોગી યા જ્ઞપ્તિરૂપ હોગી . પ્રથમ, ઉત્પત્તિરૂપ ક્રિયા તો ‘કહીં સ્વયં અપનેમેંસે ઉત્પન્ન નહીં હો સકતી’ ઇસ આગમકથનસે વિરુદ્ધ હી હૈ; પરન્તુ