તત્ર વિપ્રતિષેધસ્યાવતારઃ . યથા હિ પ્રકાશકસ્ય પ્રદીપસ્ય પરં પ્રકાશ્યતામાપન્નં પ્રકાશયતઃ સ્વસ્મિન્ પ્રકાશ્યે ન પ્રકાશકાન્તરં મૃગ્યં સ્વયમેવ પ્રકાશનક્રિયાયાઃ સમુપલમ્ભાત્; તથા પરિચ્છેદકસ્યાત્મનઃ પરં પરિચ્છેદ્યતામાપન્નં પરિચ્છિન્દતઃ સ્વસ્મિન્ પરિચ્છેદ્યે ન પરિચ્છેદકાન્તરં મૃગ્યં સ્વયમેવ પરિચ્છેદનક્રિયાયાઃ સમુપલમ્ભાત્ .
નનુ કુત આત્મનો દ્રવ્યજ્ઞાનરૂપત્વં દ્રવ્યાણાં ચ આત્મજ્ઞેયરૂપત્વં ચ ? પરિણામ- સંબન્ધત્વાત્ . યતઃ ખલુ આત્મા દ્રવ્યાણિ ચ પરિણામૈઃ સહ સંબધ્યન્તે, તત આત્મનો દ્રવ્યાલમ્બનજ્ઞાનેન દ્રવ્યાણાં તુ જ્ઞાનમાલમ્બ્ય જ્ઞેયાકારેણ પરિણતિરબાધિતા પ્રતપતિ ..૩૬.. તથૈવોત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યરૂપેણ ચ ત્રિધા સમાખ્યાતમ્ . દવ્વં તિ પુણો આદા પરં ચ તચ્ચ જ્ઞેયભૂતં દ્રવ્યમાત્મા ભવતિ પરં ચ . કસ્માત્ . યતો જ્ઞાનં સ્વં જાનાતિ પરં ચેતિ પ્રદીપવત્ . તચ્ચ સ્વપરદ્રવ્યં કથંભૂતમ્ . પરિણામસંબદ્ધં કથંચિત્પરિણામીત્યર્થઃ . નૈયાયિકમતાનુસારી કશ્ચિદાહ ---જ્ઞાનં જ્ઞાનાન્તરવેદ્યં પ્રમેયત્વાત્ જ્ઞપ્તિરૂપ ક્રિયામેં વિરોધ નહીં આતા, ક્યોંકિ વહ, પ્રકાશન ક્રિયાકી ભાઁતિ, ઉત્પત્તિક્રિયાસે વિરુદ્ધ પ્રકારસે (ભિન્ન પ્રકારસે) હોતી હૈ . જૈસે જો પ્રકાશ્યભૂત પરકો પ્રકાશિત કરતા હૈ ઐસે પ્રકાશક દીપકકો સ્વ પ્રકાશ્યકો પ્રકાશિત કરનેકે સમ્બન્ધમેં અન્ય પ્રકાશકકી આવશ્યકતા નહીં હોતી, ક્યોંકિ ઉસકે સ્વયમેવ પ્રકાશન ક્રિયાકી પ્રાપ્તિ હૈ; ઉસીપ્રકાર જો જ્ઞેયભૂત પરકો જાનતા હૈ ઐસે જ્ઞાયક આત્માકો સ્વ જ્ઞેયકે જાનનેકે સમ્બન્ધમેં અન્ય જ્ઞાયકકી આવશ્યકતા નહીં હોતી, ક્યોંકિ સ્વયમેવ જ્ઞાન -ક્રિયા કી પ્રાપ્તિ૧ હૈ . (ઇસસે સિદ્ધ હુઆ કિ જ્ઞાન સ્વકો ભી જાન સકતા હૈ .)
(પ્રશ્ન) : — આત્માકો દ્રવ્યોંકી જ્ઞાનરૂપતા ઔર દ્રવ્યોંકો આત્માકી જ્ઞેયરૂપતા કૈસે ( – કિસપ્રકાર ઘટિત) હૈ ?
(ઉત્તર) : — વે પરિણામવાલે હોનેસે . આત્મા ઔર દ્રવ્ય પરિણામયુક્ત હૈં, ઇસલિયે આત્માકે, દ્રવ્ય જિસકા ૨આલમ્બન હૈં ઐસે જ્ઞાનરૂપસે (પરિણતિ), ઔર દ્રવ્યોંકે, જ્ઞાનકા
૧.કોઈ પર્યાય સ્વયં અપનેમેંસે ઉત્પન્ન નહીં હો સકતી, કિન્તુ વહ દ્રવ્યકે આધારસે – દ્રવ્યમેંસે ઉત્પન્ન હોતી હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો તો દ્રવ્યરૂપ આધારકે બિના પર્યાયેં ઉત્પન્ન હોને લગેં ઔર જલકે બિના તરંગેં હોને લગેં; કિન્તુ યહ સબ પ્રત્યક્ષ વિરુદ્ધ હૈ; ઇસલિયે પર્યાયકે ઉત્પન્ન હોનેકે લિયે દ્રવ્યરૂપ આધાર આવશ્યક હૈ . ઇસીપ્રકાર જ્ઞાનપર્યાય ભી સ્વયં અપનેમેંસે ઉત્પન્ન નહીં હો સકતી; વહ આત્મદ્રવ્યમેંસે ઉત્પન્ન હો સકતી હૈ — જો કિ ઠીક હી હૈ . પરન્તુ જ્ઞાન પર્યાય સ્વયં અપનેસે હી જ્ઞાત નહીં હો સકતી યહ બાત યથાર્થ નહીં હૈ . આત્મ દ્રવ્યમેંસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી જ્ઞાનપર્યાય સ્વયં અપનેસે હી જ્ઞાત હોતી હૈ . જૈસે દીપકરૂપી આધારમેંસે ઉત્પન્ન હોને વાલી પ્રકાશપર્યાય સ્વ -પરકો પ્રકાશિત કરતી હૈ, ઉસી પ્રકાર આત્મારૂપી આધારમેંસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી જ્ઞાનપર્યાય સ્વપરકો જાનતી હૈ . ઔર યહ અનુભવ સિદ્ધ ભી હૈ કિ જ્ઞાન સ્વયં અપનેકો જાનતા હૈ .
૬૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
૩અવલમ્બન લેકર જ્ઞેયાકારરૂપસે પરિણતિ અબાધિતરૂપસે તપતી હૈ — પ્રતાપવંત વર્તતી હૈ .
૨.જ્ઞાનકે જ્ઞેયભૂત દ્રવ્ય આલમ્બન અર્થાત્ નિમિત્ત હૈં . યદિ જ્ઞાન જ્ઞેયકો ન જાને તો જ્ઞાનકા જ્ઞાનત્વ ક્યા ?
૩.જ્ઞેયકા જ્ઞાન આલમ્બન અર્થાત્ નિમિત્ત હૈ . યદિ જ્ઞેય જ્ઞાનમેં જ્ઞાત ન હો તો જ્ઞેયકા જ્ઞેયત્વ ક્યા ?