svaparavikalpāntaḥpāti prekṣat ev . tasya khalvamūrteṣu dharmādharmādiṣu, mūrteṣvapyatīndriyeṣu paramāṇvādiṣu, dravyapracchanneṣu kālādiṣu, kṣetrapracchanneṣvalokākāśapradeśādiṣu, kālapracchanneṣva- sāṁpratikaparyāyeṣu, bhāvapracchanneṣu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣmaparyāyeṣu sarveṣvapi svaparavyavasthā- vyavasthiteṣvasti draṣṭr̥tvaṁ, pratyakṣatvāt . pratyakṣaṁ hi jñānamudbhinnānantaśuddhisannidhānamanādi- siddhacaitanyasāmānyasaṁbandhamekamevākṣanāmānamātmānaṁ prati niyatamitarāṁ sāmagrīmamr̥gayamāṇ- manantaśaktisadbhāvato‘nantatāmupagataṁ dahanasyev dāhyākārāṇāṁ jñānasya jñeyākārāṇāman- rbhūtāḥ pratisamayapravartamānaṣaṭprakārapravr̥ddhihānirūpā arthaparyāyā bhāvapracchannā bhaṇyante . sayalaṁ tatpūrvoktaṁ samastaṁ jñeyaṁ dvidhā bhavati . kathamiti cet . sagaṁ ca idaraṁ kimapi yathāsaṁbhavaṁ svadravyagataṁ itaratparadravyagataṁ ca . tadubhayaṁ yataḥ kāraṇājjānāti ten kāraṇen taṁ ṇāṇaṁ tatpūrvoktajñānaṁ havadi bhavati . kathaṁbhūtam . paccakkhaṁ pratyakṣamiti . atrāhaṁ śiṣyaḥ — jñānaprapañcādhikāraḥ pūrvamev gataḥ, asmin sukhaprapañcādhikāre sukhamev kathanīyamiti . parihāramāh — yadatīndriyaṁ jñānaṁ pūrvaṁ bhaṇitaṁ tadevābhedanayen sukhaṁ bhavatīti jñāpanārthaṁ, athavā jñānasya mukhyavr̥ttyā tatra heyopādeyacintā nāstīti jñāpanārthaṁ vā . evamatīndriyajñānamupādeyamiti hai . amūrta dharmāstikāy, adharmāstikāy ityādi, mūrta padārthoṁmeṁ bhī atīndriy paramāṇu ityādi, tathā dravyameṁ pracchanna kāl ityādi (-dravya apekṣāse gupta aise jo kāl dharmāstikāy vagairah), kṣetrameṁ pracchanna alokākāśake pradeś ityādi, kālameṁ pracchanna 1asāmpratik (atīt -anāgat) paryāyeṁ tathā bhāv -pracchanna sthūl paryāyoṁmeṁ 2antarlīn sūkṣma paryāyeṁ haiṁ, un sabakā — jo ki sva aur parake bhedase vibhakta haiṁ unakā vāstavameṁ us atīndriy jñānake dr̥ṣṭāpan hai; (arthāt un sabako vah atīndriy jñān dekhatā hai) kyoṁki vah (atīndriy jñān) pratyakṣa hai . jise ananta śuddhikā sadbhāv pragaṭ huā hai, aise caitanyasāmānyake sāth anādisiddha sambandhavāle ek hī ātmāke dvārā sīdhā pravr̥tti karatā hai), jo (indriyādik) anya sāmagrīko nahīṁ ḍhūn̐ḍhatā aur jo anantaśaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣa jñānako — jaise dāhyākār dahanakā atikramaṇ nahīṁ karate usīprakār jñeyākār jñānakā 4atikram (ullaṁghan) na karanese — yathokta prabhāvakā anubhav karate hue (-uparyukta padārthoṁko jānate hue) kaun rok
pratyakṣa jñān akṣa arthāt ātmāke dvārā hī jānatā hai .)
94pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
3‘akṣa’ nāmak ātmāke prati jo niyat hai (arthāt jo jñān ātmāke sāth hī lagā huā hai —
1. asāṁpratik = atātkālik ; vartamānakālīn nahi aisā; atīt – anāgat.
2. antarlīn = andar līn hue; antarmagna .
3. akṣa = ātmākā nām ‘akṣa’ bhī hai . (indriyajñān akṣa = arthāt indriyoṁke dvārā jānatā hai; atīndriy
4. jñeyākār jñānako pār nahīṁ kar sakate — jñānakī had bāhar jā nahīṁ sakate, jñānameṁ jān hī lete hai .