svaparavikalpāntaḥpāti prekṣat ev . tasya khalvamūrteṣu dharmādharmādiṣu, mūrteṣvapyatīndriyeṣu
paramāṇvādiṣu, dravyapracchanneṣu kālādiṣu, kṣetrapracchanneṣvalokākāśapradeśādiṣu, kālapracchanneṣva-
sāṁpratikaparyāyeṣu, bhāvapracchanneṣu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣmaparyāyeṣu sarveṣvapi svaparavyavasthā-
vyavasthiteṣvasti draṣṭr̥tvaṁ, pratyakṣatvāt . pratyakṣaṁ hi jñānamudbhinnānantaśuddhisannidhānamanādi-
siddhacaitanyasāmānyasaṁbandhamekamevākṣanāmānamātmānaṁ prati niyatamitarāṁ sāmagrīmamr̥gayamāṇ-
manantaśaktisadbhāvato‘nantatāmupagataṁ dahanasyev dāhyākārāṇāṁ jñānasya jñeyākārāṇāman-
rbhūtāḥ pratisamayapravartamānaṣaṭprakārapravr̥ddhihānirūpā arthaparyāyā bhāvapracchannā bhaṇyante . sayalaṁ tatpūrvoktaṁ
samastaṁ jñeyaṁ dvidhā bhavati . kathamiti cet . sagaṁ ca idaraṁ kimapi yathāsaṁbhavaṁ svadravyagataṁ itaratparadravyagataṁ
ca . tadubhayaṁ yataḥ kāraṇājjānāti ten kāraṇen taṁ ṇāṇaṁ tatpūrvoktajñānaṁ havadi bhavati . kathaṁbhūtam . paccakkhaṁ
pratyakṣamiti . atrāhaṁ śiṣyaḥ — jñānaprapañcādhikāraḥ pūrvamev gataḥ, asmin sukhaprapañcādhikāre sukhamev
kathanīyamiti . parihāramāh — yadatīndriyaṁ jñānaṁ pūrvaṁ bhaṇitaṁ tadevābhedanayen sukhaṁ bhavatīti jñāpanārthaṁ,
athavā jñānasya mukhyavr̥ttyā tatra heyopādeyacintā nāstīti jñāpanārthaṁ vā . evamatīndriyajñānamupādeyamiti
1. asāṁpratik = atātkālik ; vartamānakālīn nahi aisā; atīt – anāgat.
2. antarlīn = andar līn hue; antarmagna .
3. akṣa = ātmākā nām ‘akṣa’ bhī hai . (indriyajñān akṣa = arthāt indriyoṁke dvārā jānatā hai; atīndriy
pratyakṣa jñān akṣa arthāt ātmāke dvārā hī jānatā hai .)
4. jñeyākār jñānako pār nahīṁ kar sakate — jñānakī had bāhar jā nahīṁ sakate, jñānameṁ jān hī lete hai .
94pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
hai . amūrta dharmāstikāy, adharmāstikāy ityādi, mūrta padārthoṁmeṁ bhī atīndriy paramāṇu ityādi,
tathā dravyameṁ pracchanna kāl ityādi (-dravya apekṣāse gupta aise jo kāl dharmāstikāy vagairah),
kṣetrameṁ pracchanna alokākāśake pradeś ityādi, kālameṁ pracchanna 1asāmpratik (atīt -anāgat)
paryāyeṁ tathā bhāv -pracchanna sthūl paryāyoṁmeṁ 2antarlīn sūkṣma paryāyeṁ haiṁ, un sabakā — jo ki sva
aur parake bhedase vibhakta haiṁ unakā vāstavameṁ us atīndriy jñānake dr̥ṣṭāpan hai; (arthāt un
sabako vah atīndriy jñān dekhatā hai) kyoṁki vah (atīndriy jñān) pratyakṣa hai . jise ananta
śuddhikā sadbhāv pragaṭ huā hai, aise caitanyasāmānyake sāth anādisiddha sambandhavāle ek hī
3‘akṣa’ nāmak ātmāke prati jo niyat hai (arthāt jo jñān ātmāke sāth hī lagā huā hai —
ātmāke dvārā sīdhā pravr̥tti karatā hai), jo (indriyādik) anya sāmagrīko nahīṁ ḍhūn̐ḍhatā aur jo
anantaśaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣa jñānako —
jaise dāhyākār dahanakā atikramaṇ nahīṁ karate usīprakār jñeyākār jñānakā 4atikram (ullaṁghan)
na karanese — yathokta prabhāvakā anubhav karate hue (-uparyukta padārthoṁko jānate hue) kaun rok