patte‘pi na gr̥hyante, tathāvidhakṣayopaśamanaśakterasaṁbhavāt . indriyāṇāṁ hi kṣayopaśamasaṁjñikāyāḥ
paricchetryāḥ śakterantaraṁgāyāḥ kākākṣitārakavat kramapravr̥ttivaśādanekataḥ prakāśayitumasamarthatvā-
tsatsvapi dravyendriyadvāreṣu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣatvāt ..56..
niścinoti — phāso raso ya gaṁdho vaṇṇo saddo ya poggalā hoṁti sparśarasagandhavarṇaśabdāḥ pudgalā mūrtā
bhavanti . te ca viṣayāḥ . keṣām . akkhāṇaṁ sparśanādīndriyāṇāṁ . te akkhā tānyakṣāṇīndriyāṇī kartr̥ṇi
jugavaṁ te ṇev geṇhaṁti yugapattān svakīyaviṣayānapi na gr̥hṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥ — yathā
sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtaṁ ke valajñānaṁ yugapatsamastaṁ vastu jānatsat jīvasya
sukhakāraṇaṁ bhavati, tathedamindriyajñānaṁ svakīyaviṣaye‘pi yugapatparijñānābhāvātsukhakāraṇaṁ na bhavati ......56......
98pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
indriyoṁke dvārā grahaṇ hone yogya (-jñāt hone yogya), haiṁ . (kintu) indriyoṁke dvārā ve bhī
yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīṁ hote (-jānanemeṁ nahīṁ āte) kyoṁki kṣayopaśamakī
usaprakārakī śakti nahīṁ hai . indriyoṁke jo kṣayopaśam nāmakī antaraṁg jñātr̥śakti hai vah
kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥ttivālī honese anekataḥ prakāśake liye
(-ek hī sāth anek viṣayoṁko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṁke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṁke viṣayoṁkā (-viṣayabhūt padārthoṁkā) jñān ek hī
sāth nahīṁ hotā, kyoṁki indriy jñān parokṣa hai .
bhāvārtha : — kauvekī do ān̐kheṁ hotī haiṁ kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis
ān̐khase dekhanā ho us ān̐khameṁ putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīṁ dekh
sakatā . aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donoṁ ān̐khoṁmeṁ ātījātī hai ki logoṁko
aisā mālūm hotā hai ki donoṁ ān̐khoṁmeṁ do bhinna -bhinna putaliyān̐ haiṁ; kintu vāstavameṁ vah ek
hī hotī hai . aisī hī daśā kṣāyopaśamik jñānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐c haiṁ, kintu
kṣāyopaśamik jñān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṁke
dvārā kārya nahīṁ hotā . jab kṣāyopaśamik jñān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai
tab vah śabda, gaṁdh, ras yā sparśako nahīṁ jān sakatā; arthāt jab us jñānakā upayog netrake
dvārā varṇake dekhanemeṁ lagā hotā hai tab kānameṁ kaunase śabda paṛate haiṁ yā nākameṁ kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīṁ rahatā . yadyapi jñānakā upayog ek viṣayameṁse dūsaremeṁ atyanta śīghratāse
badalatā hai, isaliye sthūladr̥ṣṭise dekhanemeṁ aisā lagatā hai ki mānoṁ sabhī viṣay ek hī sāth
jñāt hote hoṁ, tathāpi sūkṣma dr̥ṣṭise dekhane par kṣāyopaśamik jñān ek samayameṁ ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣṭatayā bhāsit hotā hai . isaprakār indriyān̐ apane viṣayoṁmeṁ bhī
kramaśaḥ pravartamān honese parokṣabhūt indriyajñān hey hai ..56..