yeṣāṁ jīvadavasthāni hatakānīndriyāṇi, na nām teṣāmupādhipratyayaṁ duḥkham, kiṁtu
svābhāvikamev, viṣayeṣu rateravalokanāt . avalokyate hi teṣāṁ stamberamasya kareṇukuṭṭanīgātra-
sparśa iv, saph rasya baḍiśāmiṣasvād iv, indirasya saṁkocasaṁmukhāravindāmod iv, pataṁgasya
pradīpārcīrūp iv, kuraṁgasya mr̥gayugeyasvar iv, durnivārendriyavedanāvaśīkr̥tānāmāsannanipāteṣvapi
viṣayeṣvabhipātaḥ . yadi punarna teṣāṁ duḥkhaṁ svābhāvikamabhyupagamyet tadopaśāntaśītajvarasya
saṁsvedanamiv, prahīṇadāhajvarasyāranālapariṣek iv, nivr̥ttanetrasaṁrambhasya ca vaṭācūrṇāvacūrṇanamiv,
vinaṣṭakarṇaśūlasya bastamūtrapūraṇamiv, rūḍhavraṇasyālepanadānamiv, viṣayavyāpāro na dr̥śyet . dr̥śyate
cāsau . tataḥ svabhāvabhūtaduḥkhayogin ev jīvadindriyāḥ parokṣajñāninaḥ ..64..
kasmāditi cet . pañcendriyaviṣayeṣu rateravalokanāt . jai taṁ ṇa sabbhāvaṁ yadi tadduḥkhaṁ svabhāven nāsti
hi sphu ṭaṁ vāvāro ṇatthi visayatthaṁ tarhi viṣayārthaṁ vyāpāro nāsti na ghaṭate . vyādhisthānāmauṣadheṣviv
112pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
ṭīkā : — jinakī hat (nikr̥ṣṭa, niṁdya) indriyān̐ jīvit (-vidyamān) haiṁ, unheṁ
upādhike kāraṇ (bāhya saṁyogoṁke kāraṇ, aupādhik) duḥkh nahīṁ hai kintu svābhāvik hī
hai, kyoṁki unakī viṣayoṁmeṁ rati dekhī jātī hai . jaise – hāthī hathinīrūpī kuṭṭanīke śarīr-
sparśakī or, machalī baṁsīmeṁ phan̐se hue māṁsake svādakī or, bhramar banda ho jānevāle
kamalake gaṁdhakī or, pataṁgā dīpakakī jyotike rūpakī or aur hiran śikārīke saṁgītake
svarakī or dauṛate hue dikhāī dete haiṁ usīprakār – durnivār indriyavedanāke vaśībhūt hote hue
ve yadyapi viṣayoṁkā nāś ati nikaṭ hai (arthāt viṣay kṣaṇik haiṁ) tathāpi, viṣayoṁkī
or dauṛate dikhāī dete haiṁ . aur yadi ‘unakā duḥkh svābhāvik hai’ aisā svīkār na kiyā
jāye to jaise — jisakā śītajvar upaśāṁt ho gayā hai, vah pasīnā āneke liye upacār
karatā tathā jisakā dāhajvar utar gayā hai vah kān̐jīse śarīrake tāpako utāratā tathā jisakī
ān̐khoṁkā duḥkh dūr ho gayā hai vah vaṭācūrṇa (-śaṁkh ityādikā cūrṇa) ān̐jatā tathā jisakā
karṇaśūl naṣṭa ho gayā ho vah kānameṁ phi ra bakarekā mūtra ḍālatā dikhāī nahīṁ detā aur
jisakā ghāv bhar jātā hai vah phi ra lep karatā dikhāī nahīṁ detā — isīprakār unake viṣay
vyāpār dekhanemeṁ nahīṁ ānā cāhiye; kintu unake vah (viṣayapravr̥tti) to dekhī jātī hai .
isase (siddha huā ki) jinake indriyān̐ jīvit haiṁ aise parokṣajñāniyoṁke duḥkh svābhāvik
hī hai .
bhāvārtha : — parokṣajñāniyoṁke svabhāvase hī duḥkh hai, kyoṁki unake viṣayoṁmeṁ rati
vartatī hai; kabhī -kabhī to ve, asahya tr̥ṣṇākī dāhase (-tīvra icchārūpī duḥkhake kāraṇ)