na khalu sargaḥ saṁhāramantareṇ, na saṁhāro vā sargamantareṇ, na sr̥ṣṭisaṁhārau sthiti-
mantareṇ, na sthitiḥ sargasaṁhāramantareṇ . ya ev hi sargaḥ sa ev saṁhāraḥ, ya ev saṁhāraḥ
sa ev sargaḥ, yāvev sargasaṁhārau saiv sthitiḥ, yaiv sthitistāvev sargasaṁhārāviti . tathā hi —
ya ev kumbhasya sargaḥ sa ev mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ, bhāvasya bhāvāntarābhāvasvabhāvenāvabhāsanāt .
ya ev ca mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ sa ev kumbhasya sargaḥ, abhāvasya bhāvāntarabhāvasvabhāvenāv-
bhāsanāt . yau ca kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau saiv mr̥ttikāyāḥ sthitiḥ, ❃vyatirekāṇāmanvayā-
sattālakṣaṇvivaraṇamukhyatayā dvitīyasthalaṁ gatam . athotpādavyayadhrauvyāṇāṁ parasparasāpekṣatvaṁ darśayati —
ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo nirdoṣaparamātmarucirūpasamyaktvaparyāyasya bhav utpādaḥ tadviparītamithyātvaparyāyasya
bhaṅgaṁ vinā na bhavati . kasmāt . upādānakāraṇābhāvāt, mr̥tpiṇḍabhaṅgābhāve ghaṭotpād iv . dvitīyaṁ ca
kāraṇaṁ mithyātvaparyāyabhaṅgasya samyaktvaparyāyarūpeṇ pratibhāsanāt . tadapi kasmāt . ‘‘bhāvāntar-
svabhāvarūpo bhavatyabhāv’’ iti vacanāt . ghaṭotpādarūpeṇ mr̥tpiṇḍabhaṅga iv . yadi punarmithyātvaparyāy-
bhaṅgasya samyaktvopādānakāraṇabhūtasyābhāve‘pi śuddhātmānubhūtirucirūpasamyaktvasyotpādo bhavati,
tarhyupādānakāraṇarahitānāṁ khapuṣpādīnāmapyutpādo bhavatu . na ca tathā . bhaṁgo vā ṇatthi saṁbhavavihīṇo
190pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
ṭīkā : — vāstavameṁ 1sarga 2saṁhārake binā nahīṁ hotā aur saṁhār sargake binā nahīṁ
hotā; 3sr̥ṣṭi aur saṁhār 4sthiti (dhrauvya) ke binā nahīṁ hote, sthiti sarga aur saṁhārake binā
nahīṁ hotī .
jo sarga hai vahī saṁhār hai, jo saṁhār hai vahī sarga hai; jo sarga aur saṁhār hai vahī sthiti
hai; jo sthiti hai vahī sarga aur saṁhār hai . vah isaprakār : — jo kumbhakā sarga hai vahī
5mr̥tikāpiṇḍakā saṁhār hai; kyoṁki bhāvakā bhāvāntarake abhāvasvabhāvase avabhāsan hai . (arthāt
bhāv anyabhāvake abhāvarūp svabhāvase prakāśit hai – dikhāī detā hai .) aur jo mr̥ttikāpiṇḍakā
saṁhār hai vahī kumbhakā sarga hai, kyoṁki abhāvakā bhāvāntarake bhāvasvabhāvase avabhāsan hai;
(arthāt nāś anyabhāvake utpādarūp svabhāvase prakāśit hai .)
aur jo kumbhakā sarga aur piṇḍakā saṁhār hai vahī mr̥ttikākī sthiti hai, kyoṁki
❃‘vyatirekamukhen.....kramaṇāt’ ke sthān par nimna prakār pāṭh cāhiye aisā lagatā hai,
‘‘vyatirekāṇāmanvayānatikramaṇāt . yaiv ca mr̥ttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau,
vyatirekamukhenaivānvayasya prakāśanāt .’’ hindī anuvād is saṁśodhit pāṭhānusār kiyā hai .
1. sarga = utpād, utpatti . 2. saṁhār = vyay, nāś .
3. sr̥ṣṭi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanā; dhruv rahanā, dhrauvya .
5. mr̥ttikāpiṇḍa = miṭṭīkā piṇḍa .