230pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
mabhilaṣyet vā mohasaṁvalanāvilayanāt kriyāyāḥ . kriyā hi tāvaccetanasya pūrvottaradaśā-
viśiṣṭacaitanyapariṇāmātmikā . sā punaraṇoraṇvantarasaṁgatasya pariṇatirivātmano mohasaṁvalitasya
dvayaṇukakāryasyev manuṣyādikāryasya niṣpādakatvātsaphalaiv . saiv mohasaṁvalanavilayane pun-
caturviṁśatigāthābhiraṣṭabhiḥ sthalaiḥ sāmānyajñeyavyākhyānamadhye sāmānyadravyaprarūpaṇaṁ samāptam . ataḥ
paraṁ tatraiv sāmānyadravyanirṇayamadhye sāmānyabhedabhāvanāmukhyatvenaikādaśagāthāparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti .
tatra krameṇ pañcasthalāni bhavanti . prathamatastāvadvārtikavyākhyānābhiprāyeṇ sāṁkhyaikāntanirākaraṇaṁ,
athavā śuddhaniścayanayen jainamatameveti vyākhyānamukhyatayā ‘eso tti ṇatthi koī’ ityādi
sūtragāthaikā . tadanantaraṁ manuṣyādiparyāyā niścayanayen karmaphalaṁ bhavati, na ca śuddhātmasvarūpamiti
sūtragāthaikā . tadanantaraṁ manuṣyādiparyāyā niścayanayen karmaphalaṁ bhavati, na ca śuddhātmasvarūpamiti
tasyaivādhikārasūtrasya vivaraṇārthaṁ ‘kammaṁ ṇāmasamakkhaṁ’ ityādipāṭhakrameṇ gāthācatuṣṭayaṁ, tataḥ paraṁ
rāgādipariṇām ev dravyakarmakāraṇatvādbhāvakarma bhaṇyat iti pariṇāmamukhyatven ‘ādā kammamalimaso’
ityādisūtradvayaṁ, tadanantaraṁ ka rmaphalacetanā ka rmacetanā jñānacetaneti trividhacetanāpratipādanarūpeṇ
‘pariṇamadi cedaṇāe’ ityādisūtratrayaṁ, tadanantaraṁ śuddhātmabhedabhāvanāphalaṁ kathayan san ‘kattākaraṇaṁ’
ityādyekasūtreṇopasaṁharati . evaṁ bhedabhāvanādhikāre sthalapañcaken samudāyapātanikā . tadyathā — ath
rāgādipariṇām ev dravyakarmakāraṇatvādbhāvakarma bhaṇyat iti pariṇāmamukhyatven ‘ādā kammamalimaso’
ityādisūtradvayaṁ, tadanantaraṁ ka rmaphalacetanā ka rmacetanā jñānacetaneti trividhacetanāpratipādanarūpeṇ
‘pariṇamadi cedaṇāe’ ityādisūtratrayaṁ, tadanantaraṁ śuddhātmabhedabhāvanāphalaṁ kathayan san ‘kattākaraṇaṁ’
ityādyekasūtreṇopasaṁharati . evaṁ bhedabhāvanādhikāre sthalapañcaken samudāyapātanikā . tadyathā — ath
naranārakādiparyāyāḥ karmādhīnatven vinaśvaratvāditi śuddhaniścayanayen jīvasvarūpaṁ na bhavatīti bhedabhāvanāṁ
kathayati — eso tti ṇatthi koī ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvaparamātmadravyavatsaṁsāre manuṣyādiparyāyeṣu madhye
kathayati — eso tti ṇatthi koī ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvaparamātmadravyavatsaṁsāre manuṣyādiparyāyeṣu madhye
sarvadaivaiṣ ekarūp ev nityaḥ ko‘pi nāsti . tarhi manuṣyādiparyāyanirvartikā saṁsārakriyā sāpi na
bhaviṣyati . ṇa ṇatthi kiriyā na nāsti kriyā mithyātvarāgādipariṇatissaṁsāraḥ karmeti yāvat iti
paryāyanāmacatuṣṭayarūpā kriyāstyev . sā ca kathaṁbhūtā . sabhāvaṇivvattā śuddhātmasvabhāvādviparītāpi
naranārakādivibhāvaparyāyasvabhāven nirvr̥ttā . tarhi kiṁ niṣphalā bhaviṣyati . kiriyā hi ṇatthi aphalā
kriyā hi nāstyaphalā sā mithyātvarāgādipariṇatirūpā kriyā yadyapyanantasukhādiguṇātmakamokṣakāryaṁ prati
niṣphalā tathāpi nānāduḥkhadāyakasvakīyakāryabhūtamanuṣyādiparyāyanirvartakatvātsaphaleti manuṣyādi-
paryāyaniṣpattirevāsyāḥ phalam . kathaṁ jñāyat iti cet . dhammo jadi ṇipphalo paramo dharmo yadi niṣphalaḥ
niṣphalā tathāpi nānāduḥkhadāyakasvakīyakāryabhūtamanuṣyādiparyāyanirvartakatvātsaphaleti manuṣyādi-
paryāyaniṣpattirevāsyāḥ phalam . kathaṁ jñāyat iti cet . dhammo jadi ṇipphalo paramo dharmo yadi niṣphalaḥ
na huā honese mānanā cāhiye; kyoṁki — pratham to, kriyā cetanakī pūrvottaradaśāse 1viśiṣṭa
caitanyapariṇāmasvarūp hai; aur vah (kriyā) — jaise dūsare aṇuke sāth yukta (kisī) aṇukī
pariṇati 2dviaṇukakāryakī niṣpādak hai, usī prakār — mohake sāth milit ātmāke saṁbaṁdhameṁ,
1. viśiṣṭa -bhedayukta . (pūrvakī aur paścātkī avasthāke bhedase bhedayukta aise caitanyapariṇām vah ātmākī
kriyā hai .) 2. dviaṇukakāryakī niṣpādak = do aṇuoṁse bane huye skaṁdharūp kāryakī utpādak .