yataḥ khalu jīvo dravyatvenāvasthito‘pi paryāyairanavasthitaḥ, tataḥ pratīyate na kaścidapi saṁsāre svabhāvenāvasthit iti . yaccātrānavasthitatvaṁ tatra saṁsār ev hetuḥ, tasya manuṣyādi- paryāyātmakatvāt svarūpeṇaiv tathāvidhatvāt . ath yastu pariṇamamānasya dravyasya pūrvottar- daśāparityāgopādānātmakaḥ kriyākhyaḥ pariṇāmastatsaṁsārasya svarūpam ..120..
ath pariṇāmātmake saṁsāre kutaḥ pudgalaśleṣo yen tasya manuṣyādiparyāyātmakatva- mityatra samādhānamupavarṇayati — ādā kammamalimaso pariṇāmaṁ lahadi kammasaṁjuttaṁ .
tatto silisadi kammaṁ tamhā kammaṁ tu pariṇāmo ..121.. vyākhyātamidānīṁ tasyopasaṁhāramāh — tamhā du ṇatthi koī sahāvasamavaṭṭhido tti tasmānnāsti kaścitsva- bhāvasamavasthit iti . yasmātpūrvoktaprakāreṇ manuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvaṁ vyākhyātaṁ tasmādev jñāyate paramānandaikalakṣaṇaparamacaitanyacamatkārapariṇataśuddhātmasvabhāvavadavasthito nityaḥ ko‘pi nāsti . kva . saṁsāre nissaṁsāraśuddhātmano viparīte saṁsāre . saṁsārasvarūpaṁ kathayati — saṁsāro puṇ kiriyā saṁsāraḥ punaḥ kriyā . niṣkriyanirvikalpaśuddhātmapariṇatervisadr̥śī manuṣyādivibhāvaparyāyapariṇatirūpā kriyā saṁsār- svarūpam . sā ca kasya bhavati . saṁsaramāṇassa jīvassa viśuddhajñānadarśanasvabhāvamuktātmano vilakṣaṇasya saṁsarataḥ paribhramataḥ saṁsārijīvasyeti . tataḥ sthitaṁ manuṣyādiparyāyātmakaḥ saṁsār ev vinaśvaratve kāraṇamiti ..120.. evaṁ śuddhātmano bhinnānāṁ karmajanitamanuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvakathanamukhyatayā
ṭīkā : — vāstavameṁ jīv dravyapanese avasthit hone par bhī paryāyoṁse anavasthit hai; isase yah pratīt hotā hai ki saṁsārameṁ koī bhī svabhāvase avasthit nahīṁ hai (arthāt kisīkā svabhāv keval avical — ekarūp rahanevālā nahīṁ hai ); aur yahān̐ jo anavasthitatā hai usameṁ saṁsār hī hetu hai; kyoṁki vah (-saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hai, kāraṇ ki vah svarūpase hī vaisā hai, (arthāt saṁsārakā svarūp hī aisā hai ) usameṁ pariṇaman karate huye dravyakā pūrvottaradaśākā tyāgagrahaṇātmak aisā jo kriyā nāmakā pariṇām hai vah saṁsārakā svarūp hai ..120..
ab pariṇāmātmak saṁsārameṁ kis kāraṇase pudgalakā saṁbaṁdh hotā hai ki jisase vah (saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hotā hai ? — isakā yahān̐ samādhān karate haiṁ : —
karme malin jīv karmasaṁyut pāmato pariṇāmane, tethī karam baṁdhāy che; pariṇām tethī karma che. 121.
238pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-