lakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punarātmanā svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthādātmā ātmapariṇāmātmakasya bhāvakarmaṇ ev kartā, na tu pudgalapariṇāmātmakasya dravyakarmaṇaḥ . ath dravyakarmaṇaḥ kaḥ karteti cet . pudgalapariṇāmo hi tāvatsvayaṁ pudgal ev, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥tven pariṇāmādananyatvāt . yaśca tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā pudgalamayyev kriyā, sarva- dravyāṇāṁ pariṇāmalakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punaḥ pudgalen svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthāt pudgal ātmapariṇāmātmakasya athavā dvitīypātanikā – śuddhapāriṇāmikaparamabhāvagrāhakeṇ śuddhanayen yathaivākartā tathaivāśuddhanayenāpi sāṁkhyen yaduktaṁ tanniṣedhārthamātmano bandhamokṣasiddhayarthaṁ kathaṁcitpariṇāmitvaṁ vyavasthāpayatīti pātanikādvayaṁ manasi saṁpradhārya sūtramidaṁ nirūpayati — pariṇāmo sayamādā pariṇāmaḥ svayamātmā, ātma- pariṇāmastāvadātmaiv . kasmāt . pariṇāmapariṇāminostanmayatvāt . sā puṇ kiriy tti hodi sā punaḥ kriyeti bhavati, sa ca pariṇāmaḥ kriyā pariṇatiriti bhavati . kathaṁbhūtā . jīvamayā jīven nirvr̥ttatvājjīvamayī . kiriyā kamma tti madā jīven svatantreṇ svādhīnen śuddhāśuddhopādānakāraṇabhūten prāpyatvātsā kriyā karmeti matā saṁmatā . karmaśabdenātra yadev cidrūpaṁ jīvādabhinnaṁ bhāvakarmasaṁjñaṁ niścayakarma tadev grāhyam . tasyaiv kartā jīvaḥ . tamhā kammassa ṇa du kattā tasmāddravyakarmaṇo na karteti . atraitadāyāti – yadyapi kathaṁcit pariṇāmitve sati jīvasya kartr̥tvaṁ jātaṁ tathāpi niścayen svakīy- pariṇāmānāmev kartā, pudgalakarmaṇāṁ vyavahāreṇeti . tatra tu yadā śuddhopādānakāraṇarūpeṇ śuddhopayogen pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-ātmākā) tathāvidh pariṇām hai vah jīvamayī hī kriyā hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmalakṣaṇakriyā ātmamayatā (nijamayatā) se svīkār kī gaī hai; aur phi ra, jo (jīvamayī) kriyā hai vah ātmāke dvārā svataṁtratayā 1prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ ātmā apane pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā hī karttā hai; kintu pudgalapariṇāmasvarūp dravyakarmakā nahīṁ .
ab yahān̐ aisā praśna hotā hai ki ‘(jīv bhāvakarmakā hī karttā hai tab phi ra) dravyakarmakā karttā kaun hai ?’ isakā uttar isaprakār hai : — pratham to pudgalakā pariṇām vāstavameṁ svayaṁ pudgal hī hai, kyoṁki pariṇāmī pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-pudgalakā) tathāvidhi pariṇām hai vah pudgalamayī hī kriyā hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmasvarūp kriyā nijamay hotī hai, aisā svīkār kiyā gayā hai; aur phi ra, jo (pudgalamayī) kriyā hai vah pudgalake dvārā svataṁtratayā prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ pudgal apane pariṇāmasvarūp us dravyakarmakā hī karttā hai, kintu pra. 31
1. prāpya = prāpta hone yogya, (jo svataṁtrapane kare so kartā hai; aur ka rttā jise prāpta kare so karma hai .)