dravyakarmaṇ ev kartā, na tvātmapariṇāmātmak sya bhāvakarmaṇaḥ . tat ātmātmasvarūpeṇ pariṇamati, na pudgalasvarūpeṇ pariṇamati ..122.. ath kiṁ tatsvarūpaṁ yenātmā pariṇamatīti tadāvedayati — pariṇamadi cedaṇāe ādā puṇ cedaṇā tidhābhimadā .
yato hi nām caitanyamātmanaḥ svadharmavyāpakatvaṁ tataścetanaivātmanaḥ svarūpaṁ, tayā pariṇamati tadā mokṣaṁ sādhayati, aśuddhopādānakāraṇen tu bandhamiti . pudgalo‘pi jīvavanniścayen svakīyapariṇāmānāmev kartā, jīvapariṇāmānāṁ vyavahāreṇeti ..122.. evaṁ rāgādipariṇāmāḥ karmabandha- kāraṇaṁ, teṣāmev kartā jīv itikathanamukhyatayā gāthādvayen tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath yen pariṇāmenātmā pariṇamati taṁ pariṇāmaṁ kathayati — pariṇamadi cedaṇāe ādā pariṇamati cetanayā karaṇabhūtayā . sa kaḥ . ātmā . yaḥ ko‘pyātmanaḥ śuddhāśuddhapariṇāmaḥ sa sarvo‘pi cetanāṁ na tyajati ityabhiprāyaḥ . puṇ cedaṇā tidhābhimadā sā sā cetanā punastridhābhimatā . kutra kutra . ṇāṇe jñānaviṣaye kamme karmaviṣaye phalammi ātmāke pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā nahīṁ .
isase (aisā samajhanā cāhiye ki) ātmā ātmasvarūp pariṇamit hotā hai, pudgalasvarūp pariṇamit nahīṁ hotā ..122..
ab, yah kahate haiṁ ki vah kaunasā svarūp hai jisarūp ātmā pariṇamit hotā hai ? : –
anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [cetanatayā ] cetanārūpe [pariṇamati ] pariṇamit hotā hai . [punaḥ ] aur [cetanā ] cetanā [tridhā abhimatā ] tīn prakārase mānī gayī hai; [punaḥ ] aur [sā ] vah [jñāne ] jñānasaṁbaṁdhī, [karmaṇi ] karmasaṁbaṁdhī [vā ] athavā [karmaṇaḥ phale ] karmaphal saṁbaṁdhī — [bhaṇitā ] aisī kahī gayī hai ..123..
ṭīkā : — jisase caitanya vah ātmākā 1svadharmavyāpakapanā hai, usase cetanā hī
te jñānaviṣayak, karmaviṣayak, karmaph ḷaviṣayak kahī. 123.
242pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
1. svadharmavyāpakapanā = nijadharmoṁmeṁ vyāpakapanā .