arthavikalpastāvat jñānam . tatra kaḥ khalvarthaḥ . svaparavibhāgenāvasthitaṁ viśvam . vikalpastadākārāvabhāsanam . yastu mukurundahr̥dayābhog iv yugapadavabhāsamānasvaparākāro‘rtha- vikalpastad jñānam . kriyamāṇamātmanā karma, kriyamāṇaḥ khalvātmanā pratikṣaṇaṁ ten ten bhāven bhavatā yaḥ tadbhāvaḥ sa ev karmātmanā prāpyatvāt . tattvekavidhamapi dravyakarmopādhisannidhi- sadbhāvāsadbhāvābhyāmanekavidham . tasya karmaṇo yanniṣpādyaṁ sukhaduḥkhaṁ tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopādhisānnidhyāsadbhāvātkarma tasya phalamanākulatvalakṣaṇaṁ prakr̥tibhūtaṁ saukhyaṁ, yattu dravyakarmopādhisānnidhyasadbhāvātkarma tasya phalaṁ saukhyalakṣaṇābhāvādvikr̥tibhūtaṁ duḥkham . evaṁ jñānakarmakarmaphalasvarūpaniścayaḥ ..124.. paricchittisamartho vikalpaḥ vikalpalakṣaṇamucyate . sa ev jñānaṁ jñānacetaneti . kammaṁ jīveṇ jaṁ samāraddhaṁ karma jīven yatsamārabdham . buddhipūrvakamanovacanakāyavyāpārarūpeṇ jīven yatsamyakkartr̥mārabdhaṁ tatkarma
ṭīkā : — pratham to, arthavikalpa vah jñān hai . vahān̐, artha kyā hai ? sva -parake vibhāgapūrvak avasthit 1viśva vah artha hai . usake ākāroṁkā 2avabhāsan vah vikalpa hai . aur darpaṇake nij vistārakī bhān̐ti (arthāt jaise darpaṇake nij vistārameṁ sva aur par ākār ek hī sāth prakāśit hote haiṁ, usīprakār) jisameṁ ek hī sāth sva -parākār avabhāsit hote haiṁ, aisā arthavikalpa vah jñān hai .
jo ātmāke dvārā kiyā jātā hai vah karma hai . pratikṣaṇ us -us bhāvase hotā huā ātmāke dvārā vāstavameṁ kiyā jānevālā jo usakā bhāv hai vahī, ātmāke dvārā 3prāpya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakārakā hone par bhī, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāv aur asadbhāvake kāraṇ anek prakārakā hai .
us karmase utpanna kiyā jānevālā sukh -duḥkh vah karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke asadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal anākulatvalakṣaṇ hai, usakā phal 5vikr̥ti – (vikār) bhūt duḥkh hai, kyoṁki vahān̐ sukhake lakṣaṇakā abhāv hai .
is prakār jñān, karma aur karmaphalakā svarūp niścit huā .
244pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-
4prakr̥tibhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāvake kāraṇ jo karma hotā
1. viśva = samasta padārtha — dravya -guṇ -paryāy . (padārthoṁmeṁ sva aur par aise do vibhāg haiṁ . jo jānanevāle ātmākā apanā ho vah sva hai, aur dūsarā sab, par hai .)
2. avabhāsan = avabhāsan; prakāśan; jñāt honā; pragaṭ honā .
3. ātmā apane bhāvako prāpta karatā hai, isaliye vah bhāv hī ātmākā karma hai .
4. prakr̥tibhūt = svabhāvabhūt . (sukh svabhāvabhūt hai .)
5. vikr̥tibhūt = vikārabhūt (duḥkh vikārabhūt hai, svabhāvabhūt nahīṁ hai .)