vyaṁjitanityatve yo‘rthaḥ tattu dravyam . evamanutpannāvidhvasto dravyasamayaḥ, utpannapradhvaṁsī paryāy- samayaḥ . anaṁśaḥ samayo‘yamākāśapradeśasyānaṁśatvānyathānupapatteḥ . na caikasamayen paramāṇorā- lokāntagamane‘pi samayasya sāṁśatvaṁ, viśiṣṭagatipariṇāmādviśiṣṭāvagāhapariṇāmavat . tathā hi — yathā viśiṣṭāvagāhapariṇāmādekaparamāṇuparimāṇo‘nantaparamāṇuskandhaḥ paramāṇoranaṁśatvāt punarapyanantāṁśatvaṁ na sādhayati, tathā viśiṣṭagatipariṇāmādekakālāṇuvyāptaikākāśapradeśāti- saṁkhyeyāsaṁkhyeyānantasamayo bhavati, tathāpi vartamānasamayaṁ pratyutpannapradhvaṁsī . yastu pūrvoktadravyakālaḥ sa trikālasthāyitven nitya iti . evaṁ kālasya paryāyasvarūpaṁ dravyasvarūpaṁ ca jñātavyam .. athavānen gāthādvayen samayarūpavyavahārakālavyākhyānaṁ kriyate . niścayakālavyākhyānaṁ tu ‘uppādo paddhaṁso’ ityādi gāthātrayeṇāgre karoti . tadyathā — samao paramārthakālasya paryāyabhūtasamayaḥ . avappadeso apagatapradeśo dvitīyādipradeśarahito niraṁś ityarthaḥ . kathaṁ niraṁś iti cet . padesamettassa daviyajādassa pradeśamātrapudgaladravyasya saṁbandhī yo‘sau paramāṇuḥ vadivādādo vaṭṭadi vyatipātāt mandagati- gamanātsakāśātsa paramāṇustāvadgamanarūpeṇ vartate . kaṁ prati . padesamāgāsadaviyassa vivakṣitai- kākāśapradeśaṁ prati . iti prathamagāthāvyākhyānam . vadivadado taṁ desaṁ sa paramāṇustamākāśapradeśaṁ yadā vyatipatito‘tikrānto bhavati tassam samao ten pudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ samayo bhavatīti niraṁśatvamiti vartamānasamayo vyākhyātaḥ . idānīṁ pūrvāparasamayau kathayati — tado paro puvvo tasmātpūrvoktavartamānasamayātparo bhāvī ko‘pi samayo bhaviṣyati pūrvamapi ko‘pi gataḥ attho jo evaṁ yaḥ samayatrayarūporthaḥ so kālo so‘tītānāgatavartamānarūpeṇ trividhavyavahārakālo bhaṇyate . samao uppaṇṇapaddhaṁsī teṣu triṣu madhye yo‘sau vartamānaḥ sa utpannapradhvaṁsī atītānāgatau tu saṁkhyeyāsaṁkhye- jisakā nityatva pragaṭ hotā hai aisā padārtha vah dravya hai . isaprakār dravyasamay (kāladravya) anutpanna -avinaṣṭa hai aur paryāyasamay utpannadhvaṁsī hai (arthāt ‘samay’ paryāy utpatti- vināśavālī hai .) yah ‘samay’ niraṁś hai, kyoṁki yadi aisā na ho to ākāśake pradeśakā niraṁśatva na bane .
aur ek samayameṁ paramāṇu lokake anta tak jātā hai phi ra bhī ‘samay’ ke aṁś nahīṁ hote; kyoṁki jaise (paramāṇuke ) viśiṣṭa (khās prakārakā) avagāhapariṇām hotā hai usīprakār (paramāṇuke) viśiṣṭa gatipariṇām hotā hai . ise samajhāte haiṁ : — jaise viśiṣṭa avagāhapariṇāmake kāraṇ ek paramāṇuke parimāṇake barābar ananta paramāṇuoṁkā skaṁdh banatā hai tathāpi vah skaṁdh paramāṇuke ananta aṁśoṁko siddha nahīṁ karatā, kyoṁki paramāṇu niraṁś hai; usīprakār jaise ek kālāṇuse vyāpta ek ākāśapradeśake atikramaṇake māpake barābar ek ‘samay’ meṁ paramāṇu viśiṣṭa gatipariṇāmake kāraṇ lokake ek chorase dūsare chor tak jātā hai tab (us paramāṇuke