astitvaṁ hi tāvadutpādavyayadhrauvyaikyātmikā vr̥ttiḥ . na khalu sā pradeśamantareṇ sūtryamāṇā kālasya saṁbhavati, yataḥ pradeśābhāve vr̥ttimadabhāvaḥ . sa tu śūnya ev, astitvasaṁjñāyā vr̥tterarthāntarabhūtatvāt . na ca vr̥ttirev kevalā kālo bhavitumarhati, vr̥tterhi vr̥ttimantamantareṇānupapatteḥ . upapattau vā kathamutpādavyayadhrauvyaikyātmakatvam . anādyanta- nirantarānekāṁśavaśīkr̥taikātmakatven pūrvapūrvāṁśapradhvaṁsāduttarottarāṁśotpādādekātmadhrauvyāditi cet; naivam . yasminnaṁśe pradhvaṁso yasmiṁścotpādastayoḥ sahapravr̥ttyabhāvāt kutastyamaikyam . tathā pradhvastāṁśasya sarvathāstamitatvādutpadyamānāṁśasya vāsambhavitātmalābhatvātpradhvaṁsotpādaikya- athotpādavyayadhrauvyātmakāstitvāvaṣṭambhen kālasyaikapradeśatvaṁ sādhayati — jassa ṇa saṁti yasya padārthasya na santi na vidyante . ke . padesā pradeśāḥ . padesamettaṁ tu pradeśamātramekapradeśapramāṇaṁ punastadvastu taccado ṇāduṁ tattvataḥ paramārthato jñātuṁ śakyate . suṇṇaṁ jāṇ tamatthaṁ yasyaiko‘pi pradeśo nāsti tamarthaṁ padārthaṁ śūnyaṁ
ṭīkā : — pratham to astitva vah utpād, vyay aur dhrauvyakī aikyasvarūpavr̥tti hai . vah (vr̥tti arthāt vidyamānatā) kālake pradeś binā hī hotī hai yah kathan saṁbhavit nahīṁ hai, kyoṁki pradeśake abhāvameṁ vr̥ttimānkā abhāv hotā hai . vah to śūnya hī hai, kyoṁki astitva nāmak vr̥ttise arthāntarabhūt hai — anya hai .
aur (yadi yahān̐ yah tarka kiyā jāy ki ‘mātra samayaparyāyarūpavr̥tti hī mānanī cāhiye; vr̥ttimān kālāṇu padārthakī kyā āvaśyakatā hai ?’ to usakā samādhān kiyā jātā hai : — ) mātra vr̥tti (samayarūp pariṇati) hī kāl nahīṁ ho sakatī, kyoṁki vr̥tti vr̥ttimānke binā nahīṁ ho sakatī . yadi yah kahā jāy ki vr̥ttimān ke binā bhī vr̥tti ho sakatī hai to, (pūchate haiṁ ki — vr̥tti to utpād – vyay – dhrauvyakī ekatāsvarūp honī cāhiye;) akelī vr̥tti utpād – vyay – dhrauvyakī ekatārūp kaise ho sakatī hai ? yadi yah kahā jāy ki — ‘anādi – ananta, anantar ( – paraspar antar hue binā ekake bād ek pravartamān) anek aṁśoṁke kāraṇ utpād hotā hai tathā ekātmakatārūp dhrauvya rahatā hai, — isaprakār mātra (akelī) vr̥tti bhī utpād – vyay – dhrauvyakī ekatāsvarūp ho sakatī hai’ to aisā nahīṁ hai . (kyoṁki us akelī vr̥ttimeṁ to) jis aṁśameṁ nāś hai aur jis aṁśameṁ utpād hai ve do aṁś ek sāth pravr̥tta nahīṁ hote, isaliye (utpād aur vyayakā) aikya kahān̐se ho sakatā hai ? tathā naṣṭa aṁśake sarvathā asta honese aur utpanna honevālā aṁś apane svarūpako prāpta na honese (arthāt utpanna nahīṁ huā hai
1ekātmakatā hotī hai isaliye, pūrva – pūrvake aṁśoṁkā nāś hotā hai aur uttar – uttarake aṁśoṁkā
1. ekātmakatā = ekasvarūpatā (kāladravyake binā bhī anādi kālase ananta kāl tak samay ekake bād
ek paraspar antarake binā hī pravartit hote haiṁ, isaliye ekapravāharūp ban jānese usameṁ ekarūpatva ātā
hai — isaprakār śaṁkākārakā tarka hai .)