ātmā hi tāvatsvaṁ bhāvaṁ karoti, tasya svadharmatvādātmanastathābhavanaśakti- sambhavenāvaśyamev kāryatvāt . sa taṁ ca svatantraḥ kurvāṇastasya kartāvaśyaṁ syāt, kriyamāṇ- ścātmanā svo bhāvastenāpyatvāttasya karmāvaśyaṁ syāt . evamātmanaḥ svapariṇāmaḥ karma . na tvātmā pudgalasya bhāvān karoti, teṣāṁ paradharmatvādātmanastathābhavanaśaktyasambhavenā- kāryatvāt . sa tānakurvāṇo na teṣāṁ kartā syāt, akriyamāṇāścātmanā te na tasya karma syuḥ . evamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma ..184..
ath kathamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma syāditi sandehamapanudati —
nivr̥ttiṁ karotīti ..183.. evaṁ bhedabhāvanākathanamukhyatayā sūtradvayen pañcamasthalaṁ gatam . athātmano niścayen rāgādisvapariṇām ev karma, na ca dravyakarmeti prarūpayati — kuvvaṁ sabhāvaṁ kurvansvabhāvam . atra svabhāvaśabden yadyapi śuddhaniścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo bhaṇyate, tathāpi karmabandhaprastāve rāgādi- pariṇāmo‘pyaśuddhaniścayen svabhāvo bhaṇyate . taṁ svabhāvaṁ kurvan . sa kaḥ . ādā ātmā . havadi hi kattā kartā bhavati hi sphu ṭam . kasya . sagassa bhāvassa svakīyacidrūpasvabhāvasya rāgādipariṇāmasya . tadev tasya
anvayārtha : — [svabhāvaṁ kurvan ] apane bhāvako karatā huā [ātmā ] ātmā [hi ] vāstavameṁ [svakasya bhāvasya ] apane bhāvakā [kartā bhavati ] kartā hai; [tu ] parantu [pudgaladravyamayānāṁ sarvabhāvānāṁ ] pudgaladravyamay sarva bhāvoṁkā [kartā na ] kartā nahīṁ hai ..184..
ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavameṁ sva bhāvako karatā hai, kyoṁki vah (bhāv) usakā sva dharma hai, isaliye ātmāko usarūp honekī (pariṇamit honekī) śaktikā saṁbhav hai, ataḥ vah (bhāv) avaśyamev ātmākā kārya hai . (isaprakār) vah (ātmā) use (-sva bhāvako) svataṁtra- tayā karatā huā usakā kartā avaśya hai aur sva bhāv ātmāke dvārā kiyā jātā huā ātmāke dvārā prāpya honese avaśya hī ātmākā karma hai . isaprakār sva pariṇām ātmākā karma hai .
parantu, ātmā pudgalake bhāvoṁko nahīṁ karatā, kyoṁki ve parake dharma haiṁ, isaliye ātmāke us – rūp honekī śaktikā asaṁbhav honese ve ātmākā kārya nahīṁ haiṁ . (isaprakār) vah (ātmā) unheṁ na karatā huā unakā kartā nahīṁ hotā aur ve ātmāke dvārā na kiye jāte hue usakā karma nahīṁ haiṁ . isaprakār pudgalapariṇām ātmākā karma nahīṁ hai ..184..
ab, ‘pudgalapariṇām ātmākā karma kyoṁ nahīṁ hai’ – aise sandeh ko dūr karate haiṁ : —
paṇ nav grahe, na taje, kare nahi jīv pudgalakarmane. 185.
344pravacanasār[ bhagavānaśrīkuṁdakuṁd-