patte‘pi na gr̥uhyante, tathāvidhakṣhayopashamanashakterasambhavāt . indriyāṇān hi kṣhayopashamasañgnikāyāḥ parichchhetryāḥ shakterantaraṅgāyāḥ kākākṣhitārakavat kramapravr̥uttivashādanekataḥ prakāshayitumasamarthatvā- tsatsvapi dravyendriyadvāreṣhu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣhatvāt ..56.. nishchinoti — phāso raso ya gandho vaṇṇo saddo ya poggalā honti sparsharasagandhavarṇashabdāḥ pudgalā mūrtā bhavanti . te cha viṣhayāḥ . keṣhām . akkhāṇan sparshanādīndriyāṇān . te akkhā tānyakṣhāṇīndriyāṇī kartr̥uṇi jugavan te ṇev geṇhanti yugapattān svakīyaviṣhayānapi na gr̥uhṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥ — yathā sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtan ke valagnānan yugapatsamastan vastu jānatsat jīvasya sukhakāraṇan bhavati, tathedamindriyagnānan svakīyaviṣhaye‘pi yugapatparignānābhāvātsukhakāraṇan na bhavati ......56...... indriyoṅke dvārā grahaṇ hone yogya (-gnāt hone yogya), hain . (kintu) indriyoṅke dvārā ve bhī yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīn hote (-jānanemen nahīn āte) kyoṅki kṣhayopashamakī usaprakārakī shakti nahīn hai . indriyoṅke jo kṣhayopasham nāmakī antaraṅg gnātr̥ushakti hai vah kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥uttivālī honese anekataḥ prakāshake liye (-ek hī sāth anek viṣhayoṅko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṅke vidyamān hone par bhī samasta indriyoṅke viṣhayoṅkā (-viṣhayabhūt padārthoṅkā) gnān ek hī sāth nahīn hotā, kyoṅki indriy gnān parokṣha hai .
bhāvārtha : — kauvekī do ān̐khen hotī hain kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis ān̐khase dekhanā ho us ān̐khamen putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīn dekh sakatā . aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donon ān̐khommen ātījātī hai ki logoṅko aisā mālūm hotā hai ki donon ān̐khommen do bhinna -bhinna putaliyān̐ hain; kintu vāstavamen vah ek hī hotī hai . aisī hī dashā kṣhāyopashamik gnānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐ch hain, kintu kṣhāyopashamik gnān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṅke dvārā kārya nahīn hotā . jab kṣhāyopashamik gnān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai tab vah shabda, gandh, ras yā sparshako nahīn jān sakatā; arthāt jab us gnānakā upayog netrake dvārā varṇake dekhanemen lagā hotā hai tab kānamen kaunase shabda paṛate hain yā nākamen kaisī gandha ātī hai ityādi khyāl nahīn rahatā . yadyapi gnānakā upayog ek viṣhayamense dūsaremen atyanta shīghratāse badalatā hai, isaliye sthūladr̥uṣhṭise dekhanemen aisā lagatā hai ki mānon sabhī viṣhay ek hī sāth gnāt hote hon, tathāpi sūkṣhma dr̥uṣhṭise dekhane par kṣhāyopashamik gnān ek samayamen ek hī indriyake dvārā pravartamān hotā huā spaṣhṭatayā bhāsit hotā hai . isaprakār indriyān̐ apane viṣhayommen bhī kramashaḥ pravartamān honese parokṣhabhūt indriyagnān hey hai ..56..
98pravachanasār[ bhagavānashrīkundakund-