patte‘pi na gr̥uhyante, tathāvidhakṣhayopashamanashakterasambhavāt . indriyāṇān hi kṣhayopashamasañgnikāyāḥ
parichchhetryāḥ shakterantaraṅgāyāḥ kākākṣhitārakavat kramapravr̥uttivashādanekataḥ prakāshayitumasamarthatvā-
tsatsvapi dravyendriyadvāreṣhu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣhatvāt ..56..
nishchinoti — phāso raso ya gandho vaṇṇo saddo ya poggalā honti sparsharasagandhavarṇashabdāḥ pudgalā mūrtā
bhavanti . te cha viṣhayāḥ . keṣhām . akkhāṇan sparshanādīndriyāṇān . te akkhā tānyakṣhāṇīndriyāṇī kartr̥uṇi
jugavan te ṇev geṇhanti yugapattān svakīyaviṣhayānapi na gr̥uhṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥ — yathā
sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtan ke valagnānan yugapatsamastan vastu jānatsat jīvasya
sukhakāraṇan bhavati, tathedamindriyagnānan svakīyaviṣhaye‘pi yugapatparignānābhāvātsukhakāraṇan na bhavati ......56......
98pravachanasār[ bhagavānashrīkundakund-
indriyoṅke dvārā grahaṇ hone yogya (-gnāt hone yogya), hain . (kintu) indriyoṅke dvārā ve bhī
yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīn hote (-jānanemen nahīn āte) kyoṅki kṣhayopashamakī
usaprakārakī shakti nahīn hai . indriyoṅke jo kṣhayopasham nāmakī antaraṅg gnātr̥ushakti hai vah
kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥uttivālī honese anekataḥ prakāshake liye
(-ek hī sāth anek viṣhayoṅko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṅke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṅke viṣhayoṅkā (-viṣhayabhūt padārthoṅkā) gnān ek hī
sāth nahīn hotā, kyoṅki indriy gnān parokṣha hai .
bhāvārtha : — kauvekī do ān̐khen hotī hain kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis
ān̐khase dekhanā ho us ān̐khamen putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīn dekh
sakatā . aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donon ān̐khommen ātījātī hai ki logoṅko
aisā mālūm hotā hai ki donon ān̐khommen do bhinna -bhinna putaliyān̐ hain; kintu vāstavamen vah ek
hī hotī hai . aisī hī dashā kṣhāyopashamik gnānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐ch hain, kintu
kṣhāyopashamik gnān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṅke
dvārā kārya nahīn hotā . jab kṣhāyopashamik gnān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai
tab vah shabda, gandh, ras yā sparshako nahīn jān sakatā; arthāt jab us gnānakā upayog netrake
dvārā varṇake dekhanemen lagā hotā hai tab kānamen kaunase shabda paṛate hain yā nākamen kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīn rahatā . yadyapi gnānakā upayog ek viṣhayamense dūsaremen atyanta shīghratāse
badalatā hai, isaliye sthūladr̥uṣhṭise dekhanemen aisā lagatā hai ki mānon sabhī viṣhay ek hī sāth
gnāt hote hon, tathāpi sūkṣhma dr̥uṣhṭise dekhane par kṣhāyopashamik gnān ek samayamen ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣhṭatayā bhāsit hotā hai . isaprakār indriyān̐ apane viṣhayommen bhī
kramashaḥ pravartamān honese parokṣhabhūt indriyagnān hey hai ..56..