AtmA hi tAvatsvaya.n j~nAnamayatve sati j~nAtR^itvAt j~nAnamev . j~nAna.n tu pratyAtmavarti pratibhAsamaya.n mahAsAmAnyam . tattu pratibhAsamayAnantavisheShavyApi . te cha sarvadravyaparyAy- sakalAkhaNDaikakevalaj~nAnarUpamAtmAnamapi na jAnAti . tat etatsthita.n yaH sarva.n na jAnAti sa AtmAnamapi na jAnAtIti ..48.. athaikamajAnan sarva.n na jAnAtIti nishchinoti --davva.n dravya.n aNa.ntapajjaya.n anantaparyAya.n ega.n eka.n aNa.ntANi davvajAdINi anantAni dravyajAtIni jo Na vijANadi yo na vijAnAti
ab, aisA nishchit karate hai.n ki ekako na jAnanevAlA sabako nahI.n jAnatA : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n dravya.n ] ek dravyako (-Atmadravyako) [anantAni dravyajAtAni ] tathA ananta dravyasamUhako [yugapad ] ek hI sAth [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh [sarvANi ] sab ko (-ananta dravyasamUhako) [katha.n jAnAti ] kaise jAn sakegA ? (arthAt jo Atmadravyako nahI.n jAnatA ho vah samasta dravyasamUhako nahI.n jAn sakatA) ..49..
prakArAntarase anvayArtha : — [yadi ] yadi [anantaparyAya.n ] ananta paryAyavAle [eka.n dravya.n ] ek dravyako (-Atmadravyako) [na vijAnAti ] nahI.n jAnatA [saH ] to vah puruSh [yugapad ] ek hI sAth [sarvANi anantAni dravyajAtAni ] sarva ananta dravya -samUhako [katha.n jAnAti ] kaise jAn sakegA ?
TIkA : — pratham to AtmA vAstavame.n svaya.n j~nAnamay honese j~nAtR^itvake kAraN j~nAn hI hai; aur j~nAn pratyek AtmAme.n vartatA (-rahatA) huA pratibhAsamay mahAsAmAnya hai . vah pratibhAsamay mahAsAmAnya pratibhAsamay ananta visheSho.nme.n vyApta honevAlA hai; aur un visheSho.nke (-bhedo.nke) nimitta sarva dravyaparyAy hai.n . ab jo puruSh sarva dravyaparyAy jinake nimitta hai.n aise
jo ek dravya ana.ntaparyay tem dravya ana.ntane yugapad na jANe jIv, to te kem jANe sarvane ? 49.