svaparavikalpAntaHpAti prekShat ev . tasya khalvamUrteShu dharmAdharmAdiShu, mUrteShvapyatIndriyeShu paramANvAdiShu, dravyaprachChanneShu kAlAdiShu, kShetraprachChanneShvalokAkAshapradeshAdiShu, kAlaprachChanneShva- sA.npratikaparyAyeShu, bhAvaprachChanneShu sthUlaparyAyAntarlInasUkShmaparyAyeShu sarveShvapi svaparavyavasthA- vyavasthiteShvasti draShTR^itva.n, pratyakShatvAt . pratyakSha.n hi j~nAnamudbhinnAnantashuddhisannidhAnamanAdi- siddhachaitanyasAmAnyasa.nbandhamekamevAkShanAmAnamAtmAna.n prati niyatamitarA.n sAmagrImamR^igayamAN- manantashaktisadbhAvato.anantatAmupagata.n dahanasyev dAhyAkArANA.n j~nAnasya j~neyAkArANAman- rbhUtAH pratisamayapravartamAnaShaTprakArapravR^iddhihAnirUpA arthaparyAyA bhAvaprachChannA bhaNyante . sayala.n tatpUrvokta.n samasta.n j~neya.n dvidhA bhavati . kathamiti chet . saga.n cha idara.n kimapi yathAsa.nbhava.n svadravyagata.n itaratparadravyagata.n cha . tadubhaya.n yataH kAraNAjjAnAti ten kAraNen ta.n NANa.n tatpUrvoktaj~nAna.n havadi bhavati . katha.nbhUtam . pachchakkha.n pratyakShamiti . atrAha.n shiShyaH — j~nAnaprapa~nchAdhikAraH pUrvamev gataH, asmin sukhaprapa~nchAdhikAre sukhamev kathanIyamiti . parihAramAh — yadatIndriya.n j~nAna.n pUrva.n bhaNita.n tadevAbhedanayen sukha.n bhavatIti j~nApanArtha.n, athavA j~nAnasya mukhyavR^ittyA tatra heyopAdeyachintA nAstIti j~nApanArtha.n vA . evamatIndriyaj~nAnamupAdeyamiti hai . amUrta dharmAstikAy, adharmAstikAy ityAdi, mUrta padArtho.nme.n bhI atIndriy paramANu ityAdi, tathA dravyame.n prachChanna kAl ityAdi (-dravya apekShAse gupta aise jo kAl dharmAstikAy vagairah), kShetrame.n prachChanna alokAkAshake pradesh ityAdi, kAlame.n prachChanna 1asAmpratik (atIt -anAgat) paryAye.n tathA bhAv -prachChanna sthUl paryAyo.nme.n 2antarlIn sUkShma paryAye.n hai.n, un sabakA — jo ki sva aur parake bhedase vibhakta hai.n unakA vAstavame.n us atIndriy j~nAnake dR^iShTApan hai; (arthAt un sabako vah atIndriy j~nAn dekhatA hai) kyo.nki vah (atIndriy j~nAn) pratyakSha hai . jise ananta shuddhikA sadbhAv pragaT huA hai, aise chaitanyasAmAnyake sAth anAdisiddha sambandhavAle ek hI AtmAke dvArA sIdhA pravR^itti karatA hai), jo (indriyAdik) anya sAmagrIko nahI.n DhU.NDhatA aur jo anantashaktike sadbhAvake kAraN anantatAko (-behadatAko) prApta hai, aise us pratyakSha j~nAnako — jaise dAhyAkAr dahanakA atikramaN nahI.n karate usIprakAr j~neyAkAr j~nAnakA 4atikram (ulla.nghan) na karanese — yathokta prabhAvakA anubhav karate hue (-uparyukta padArtho.nko jAnate hue) kaun rok
pratyakSha j~nAn akSha arthAt AtmAke dvArA hI jAnatA hai .)
94pravachanasAr[ bhagavAnashrIku.ndaku.nd-
3‘akSha’ nAmak AtmAke prati jo niyat hai (arthAt jo j~nAn AtmAke sAth hI lagA huA hai —
1. asA.npratik = atAtkAlik ; vartamAnakAlIn nahi aisA; atIt – anAgat.
2. antarlIn = andar lIn hue; antarmagna .
3. akSha = AtmAkA nAm ‘akSha’ bhI hai . (indriyaj~nAn akSha = arthAt indriyo.nke dvArA jAnatA hai; atIndriy
4. j~neyAkAr j~nAnako pAr nahI.n kar sakate — j~nAnakI had bAhar jA nahI.n sakate, j~nAname.n jAn hI lete hai .