ih khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeN guNaparyAyadvayen cha yallakShyate tad
dravyam . tatra hi dravyasya svabhAvo.astitvasAmAnyAnvayaH . astitva.n hi vakShyati dvividha.n
– svarUpAstitva.n sAdR^ishyAstitva.n cheti . tatrotpAdaH prAdurbhAvaH, vyayaH prachyavana.n, dhrauvyamavasthitiH .
guNA vistAravisheShAH . te dvividhAH sAmAnyavisheShAtmakatvAt . tatrAstitva.n nAstitva-
mekatvamanyatva.n dravyatva.n paryAyatva.n sarvagatatvamasarvagatatva.n sapradeshatvamapradeshatva.n mUrtatvamamUrtatva.n
sakri yatvamakri yatva.n chetanatvamachetanatva.n kartR^itvamakartR^itva.n bhoktR^itvamabhoktR^itvamagurulaghutva.n chetyAdayaH
sAmAnyaguNAH, avagAhahetutva.n gatinimittatA sthitikAraNatva.n vartanAyatanatva.n rUpAdimattA
chetanatvamityAdayo visheShaguNAH . paryAyA AyatavisheShAH . te pUrvamevoktAshchaturvidhAH .
kevalaj~nAnotpattiprastAve shuddhAtmaruchiparichChittinishchalAnubhUtirUpakAraNasamayasAraparyAyasya vinAshe sati
shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAdaH kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya-
tven dhrauvya.n cha . tathAnantaj~nAnAdiguNAH, gatimArgaNAvipakShabhUtasiddhagatiH, indriyamArgaNAvipakSha-
bhUtAtIndriyatvAdilakShaNAH shuddhaparyAyAshcha bhavantIti . yathA shuddhasattayA sahAbhinna.n paramAtmadravya.n
pUrvoktotpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah sa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api sati taiH sah sattAbheda.n na
kahAnajainashAstramAlA ]
j~neyatattva -praj~nApan
171
TIkA : — yahA.N (is vishvame.n) jo, svabhAvabhed kiye binA, 1utpAd -vyay -dhrauvyatrayase
aur 2guNaparyAyadvayase 3lakShit hotA hai, vah dravya hai . iname.nse (-svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya,
guN aur paryAyame.nse) dravyakA svabhAv vah 4astitvasAmAnyarUp anvay hai; astitva do
prakArakA kahe.nge : — 1 – svarUp -astitva . 2 – sAdR^ishya -astitva . utpAd vah prAdurbhAv (pragaT
honA – utpanna honA) hai; vyay vah prachyuti (arthAt bhraShTa, – naShTa honA) hai; dhrauvya vah avasthiti
(ThikAnA) hai; guN vah vistAravisheSh hai.n . ve sAmAnyavisheShAtmak honese do prakArake hai.n . iname.n,
astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva,
apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartR^itva, akartR^itva,
bhoktR^itva, abhoktR^itva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hai.n; avagAhahetutva, gatinimittatA,
sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hai.n . paryAy AyatavisheSh
hai.n . ve pUrva hI (93 vI.n gAthA kI TIkAme.n) kathit chAr prakArakI hai.n .
1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay aur dhrauvya – yah tripuTI (tIno.nkA samUh) .
2. guNaparyAyadvay = guN aur paryAy – yah yugal (dono.nkA samUh)
3. lakShit hotA hai = lakShyarUp hotA hai, pahichAnA jAtA hai . [ (1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy
ve lakShaN hai.n aur dravya vah lakShya hai . ]
4. astitvasAmAnyarUp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisA ekarUp bhAv dravyakA svabhAv hai . (anvay = ekarUpatA
sadR^ishabhAv .)