mevotpAdAdayaH, kutaH kShaNabhedaH . tathA hi — yathA kulAladaNDachakrachIvarAropyamANasa.nskAr-
sannidhau ya ev vardhamAnasya janmakShaNaH, sa ev mR^itpiNDasya nAshakShaNaH, sa ev cha koTidvayAdhi-
rUDhasya mR^ittikAtvasya sthitikShaNaH, tathA antara.ngabahira.ngasAdhanAropyamANasa.nskArasannidhau ya
evottaraparyAyasya janmakShaNaH, sa ev prAktanaparyAyasya nAshakShaNaH, sa ev cha koTidvayAdhirUDhasya
dravyatvasya sthitikShaNaH . yathA cha vardhamAnamR^itpiNDamR^ittikAtveShu pratyekavartInyutpAdavyayadhrauvyANi
trisvabhAvasparshinyA.n mR^ittikAyA.n sAmastyenaikasamay evAvalokyante, tathA uttaraprAktan-
kahAnajainashAstramAlA ]
j~neyatattva -praj~nApan
197
rUpaparyAyeN sthitirityuktalakShaNasa.nj~nitvotpAdavyayadhrauvyaiH sah . tarhi ki.n bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye traya.n
bhaviShyati . naivam . ekkammi chev samaye a~N.hgulidravyasya vakraparyAyavatsa.nsArijIvasya maraNakAle R^ijugativat
kShINakaShAyacharamasamaye kevalaj~nAnotpattivadayogicharamasamaye mokShavachchetyekasminsamay ev . tamhA davva.n khu
tattidaya.n yasmAtpUrvoktaprakAreNaikasamaye bha~N.hgatrayeN pariNamati tasmAtsa.nj~nAlakShaNaprayojanAdibhede.api pradeshA-
nAmabhedAttrayamapi khu sphu Ta.n dravya.n bhavati . yatheda.n chAritrAchAritraparyAyadvaye bha~N.hgatrayamabheden darshita.n tathA
1. koTi = prakAr (miTTIpan to piNDarUp tathA rAmapAtrarUp – dono.n prakAro.nme.n vidyamAn hai .)
bhinna -bhinna hotA hai, ek nahI.n hotA, — aisI bAt hR^idayame.n jamatI hai .)
(yahA.N uparokta sha.nkAkA samAdhAn kiyA jAtA hai : — isaprakAr utpAdAdikA
kShaNabhed hR^idayabhUmime.n tabhI utar sakatA hai jab yah mAnA jAy ki ‘dravya svaya.n hI utpanna
hotA hai, svaya.n hI dhruv rahatA hai aur svaya.n hI nAshako prApta hotA hai !’ kintu aisA to
mAnA nahI.n gayA hai; (kyo.nki yah svIkAr aur siddha kiyA gayA hai ki) paryAyo.nke hI
utpAdAdi hai.n; (tab phi ra) vahA.N kShaNabhed -kahA.Nse ho sakatA hai ? yah samajhate hai.n : —
jaise kumhAr, daNDa, chakra aur DorI dvArA Aropit kiye jAnevAle sa.nskArakI
upasthitime.n jo rAmapAtrakA janmakShaN hotA hai vahI mR^ittikApiNDakA nAshakShaN hotA hai, aur
vahI dono.n 1koTiyo.nme.n rahanevAlA miTTIpanakA sthitikShaN hotA hai; isIprakAr antara.ng aur
bahira.ng sAdhano.n dvArA kiye jAnevAle sa.nskAro.nkI upasthitime.n, jo uttar paryAyakA janmakShaN
hotA hai vahI pUrva paryAyakA nAsh kShaN hotA hai, aur vahI dono.n koTiyo.nme.n rahanevAle
dravyatvakA sthitikShaN hotA hai .
aur jaise rAmapAtrame.n, mR^ittikApiNDame.n aur miTTIpaname.n utpAd, vyay aur dhrauvya pratyek
rUpame.n (pratyek pR^ithak pR^ithak) vartate hone par bhI trisvabhAvasparshI mR^ittikAme.n ve sampUrNatayA
(sabhI ek sAth) ek samayame.n hI dekhe jAte hai.n; isIprakAr uttar paryAyame.n, pUrva paryAyame.n
aur dravyatvame.n utpAd, vyay aur dhrauvya pratyekatayA (ek -ek) pravartamAn hone par bhI