ekasmindravye yad dravya.n guNo na tadbhavati, yo guNaH sa dravya.n na bhavatItyeva.n yad dravyasya
guNarUpeN guNasya vA dravyarUpeN tenAbhavana.n so.atadbhAvaH, etAvataivAnyatvavyavahArasiddheH . na
punardravyasyAbhAvo guNo guNasyAbhAvo dravyamityeva.nlakShaNo.abhAvo.atadbhAvaH . eva.n satyekadravya-
syAnekatvamubhayashUnyatvamapoharUpatva.n vA syAt.h . tathA hi — yathA khalu chetanadravyasyAbhAvo-
.achetanadravyamachetanadravyasyAbhAvashchetanadravyamiti tayoranekatva.n, tathA dravyasyAbhAvo guNo
guNasyAbhAvo dravyamityekasyApi dravyasyAnekatva.n syAt.h . yathA suvarNasyAbhAve suvarNatvasyA-
bhAvaH suvarNatvasyAbhAve suvarNasyAbhAv ityubhayashUnyatva.n, tathA dravyasyAbhAve guNasyAbhAvo
yo.api guNaH sa na tattva.n dravyamarthataH paramArthataH, yaH shuddhasattAguNaH sa muktAtmadravya.n na bhavati .
shuddhasattAshabden muktAtmadravya.n vAchya.n na bhavatItyarthaH . eso hi atabbhAvo eSh uktalakShaNo hi
sphu TamatadbhAvaH . uktalakShaN iti ko.arthaH . guNaguNinoH sa.nj~nAdibhede.api pradeshabhedAbhAvaH . Nev abhAvo
tti NiddiTTho naivAbhAv iti nirdiShTaH . naiv abhAv iti ko.arthaH . yathA sattAvAchakashabden muktAtma-
dravya.n vAchya.n na bhavati tathA yadi sattApradeshairapi sattAguNAtsakAshAdbhinna.n bhavati tadA yathA
kahAnajainashAstramAlA ]
j~neyatattva -praj~nApan
211
TIkA : — ek dravyame.n, jo dravya hai vah guN nahI.n hai, jo guN hai vah dravya nahI.n hai; —
isaprakAr jo dravyakA guNarUpase abhavan (-na honA) athavA guNakA dravyarUpase abhavan vah
atadbhAv hai; kyo.nki itanese hI anyatvavyavahAr (-anyatvarUp vyavahAr) siddha hotA hai . parantu
dravyakA abhAv guN hai, guNakA abhAv dravya hai; — aise lakShaNavAlA abhAv vah atadbhAv nahI.n
hai . yadi aisA ho to (1) ek dravyako anekatva A jAyagA, (2) ubhayashUnyatA (dono.nkA
abhAv) ho jAyagI, athavA (3) apoharUpatA A jAyagI . isI ko samajhAte hai.n : —
(dravyakA abhAv vah guN hai aur guNakA abhAv vah dravya; vah aisA mAnane par pratham
doSh is prakAr AyagA : — )
(1) jaise chetanadravyakA abhAv vah achetan dravya hai, achetanadravyakA abhAv vah
chetanadravya hai, — isaprakAr unake anekatva (dvitva) hai, usIprakAr dravyakA abhAv vah guN,
guNakA abhAv vah dravya — isaprakAr ek dravyake bhI anekatva A jAyagA . (arthAt dravyake
ek honepar bhI usake anekatvakA prasa.ng A jAyagA .)
(athavA ubhayashUnyatvarUp dUsarA doSh is prakAr AtA hai : — )
(2) jaise suvarNake abhAv hone par suvarNatvakA abhAv ho jAtA hai aur
suvarNatvakA abhAv hone par suvarNakA abhAv ho jAtA hai, — isaprakAr ubhayashUnyatva –
dono.nkA abhAv ho jAtA hai; usIprakAr dravyakA abhAv hone par guNakA abhAv aur guNakA
abhAv hone par dravyakA abhAv ho jAyagA; — isaprakAr ubhayashUnyatA ho jAyagI . (arthAt