lakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA punarAtmanA svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaN ev kartA, na tu pudgalapariNAmAtmakasya dravyakarmaNaH . ath dravyakarmaNaH kaH karteti chet . pudgalapariNAmo hi tAvatsvaya.n pudgal ev, pariNAminaH pariNAmasvarUpakartR^itven pariNAmAdananyatvAt . yashcha tasya tathAvidhaH pariNAmaH sA pudgalamayyev kriyA, sarva- dravyANA.n pariNAmalakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA punaH pudgalen svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAt pudgal AtmapariNAmAtmakasya athavA dvitIypAtanikA – shuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeN shuddhanayen yathaivAkartA tathaivAshuddhanayenApi sA.nkhyen yadukta.n tanniShedhArthamAtmano bandhamokShasiddhayartha.n katha.nchitpariNAmitva.n vyavasthApayatIti pAtanikAdvaya.n manasi sa.npradhArya sUtramida.n nirUpayati — pariNAmo sayamAdA pariNAmaH svayamAtmA, Atma- pariNAmastAvadAtmaiv . kasmAt . pariNAmapariNAminostanmayatvAt . sA puN kiriy tti hodi sA punaH kriyeti bhavati, sa cha pariNAmaH kriyA pariNatiriti bhavati . katha.nbhUtA . jIvamayA jIven nirvR^ittatvAjjIvamayI . kiriyA kamma tti madA jIven svatantreN svAdhInen shuddhAshuddhopAdAnakAraNabhUten prApyatvAtsA kriyA karmeti matA sa.nmatA . karmashabdenAtra yadev chidrUpa.n jIvAdabhinna.n bhAvakarmasa.nj~na.n nishchayakarma tadev grAhyam . tasyaiv kartA jIvaH . tamhA kammassa Na du kattA tasmAddravyakarmaNo na karteti . atraitadAyAti – yadyapi katha.nchit pariNAmitve sati jIvasya kartR^itva.n jAta.n tathApi nishchayen svakIy- pariNAmAnAmev kartA, pudgalakarmaNA.n vyavahAreNeti . tatra tu yadA shuddhopAdAnakAraNarUpeN shuddhopayogen pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-AtmAkA) tathAvidh pariNAm hai vah jIvamayI hI kriyA hai, kyo.nki sarva dravyo.nkI pariNAmalakShaNakriyA AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAr kI gaI hai; aur phi ra, jo (jIvamayI) kriyA hai vah AtmAke dvArA svata.ntratayA 1prApya honese karma hai . isaliye paramArthataH AtmA apane pariNAmasvarUp bhAvakarmakA hI karttA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmakA nahI.n .
ab yahA.N aisA prashna hotA hai ki ‘(jIv bhAvakarmakA hI karttA hai tab phi ra) dravyakarmakA karttA kaun hai ?’ isakA uttar isaprakAr hai : — pratham to pudgalakA pariNAm vAstavame.n svaya.n pudgal hI hai, kyo.nki pariNAmI pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-pudgalakA) tathAvidhi pariNAm hai vah pudgalamayI hI kriyA hai, kyo.nki sarva dravyo.nkI pariNAmasvarUp kriyA nijamay hotI hai, aisA svIkAr kiyA gayA hai; aur phi ra, jo (pudgalamayI) kriyA hai vah pudgalake dvArA svata.ntratayA prApya honese karma hai . isaliye paramArthataH pudgal apane pariNAmasvarUp us dravyakarmakA hI karttA hai, kintu pra. 31
1. prApya = prApta hone yogya, (jo svata.ntrapane kare so kartA hai; aur ka rttA jise prApta kare so karma hai .)