arthavikalpastAvat j~nAnam . tatra kaH khalvarthaH . svaparavibhAgenAvasthita.n vishvam . vikalpastadAkArAvabhAsanam . yastu mukurundahR^idayAbhog iv yugapadavabhAsamAnasvaparAkAro.artha- vikalpastad j~nAnam . kriyamANamAtmanA karma, kriyamANaH khalvAtmanA pratikShaNa.n ten ten bhAven bhavatA yaH tadbhAvaH sa ev karmAtmanA prApyatvAt . tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhi- sadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham . tasya karmaNo yanniShpAdya.n sukhaduHkha.n tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopAdhisAnnidhyAsadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakShaNa.n prakR^itibhUta.n saukhya.n, yattu dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phala.n saukhyalakShaNAbhAvAdvikR^itibhUta.n duHkham . eva.n j~nAnakarmakarmaphalasvarUpanishchayaH ..124.. parichChittisamartho vikalpaH vikalpalakShaNamuchyate . sa ev j~nAna.n j~nAnachetaneti . kamma.n jIveN ja.n samAraddha.n karma jIven yatsamArabdham . buddhipUrvakamanovachanakAyavyApArarUpeN jIven yatsamyakkartR^imArabdha.n tatkarma
TIkA : — pratham to, arthavikalpa vah j~nAn hai . vahA.N, artha kyA hai ? sva -parake vibhAgapUrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake AkAro.nkA 2avabhAsan vah vikalpa hai . aur darpaNake nij vistArakI bhA.Nti (arthAt jaise darpaNake nij vistArame.n sva aur par AkAr ek hI sAth prakAshit hote hai.n, usIprakAr) jisame.n ek hI sAth sva -parAkAr avabhAsit hote hai.n, aisA arthavikalpa vah j~nAn hai .
jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vah karma hai . pratikShaN us -us bhAvase hotA huA AtmAke dvArA vAstavame.n kiyA jAnevAlA jo usakA bhAv hai vahI, AtmAke dvArA 3prApya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakArakA hone par bhI, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAv aur asadbhAvake kAraN anek prakArakA hai .
us karmase utpanna kiyA jAnevAlA sukh -duHkh vah karmaphal hai . vahA.N, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke asadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal anAkulatvalakShaN hai, usakA phal 5vikR^iti – (vikAr) bhUt duHkh hai, kyo.nki vahA.N sukhake lakShaNakA abhAv hai .
is prakAr j~nAn, karma aur karmaphalakA svarUp nishchit huA .
244pravachanasAr[ bhagavAnashrIku.ndaku.nd-
4prakR^itibhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAvake kAraN jo karma hotA
1. vishva = samasta padArtha — dravya -guN -paryAy . (padArtho.nme.n sva aur par aise do vibhAg hai.n . jo jAnanevAle AtmAkA apanA ho vah sva hai, aur dUsarA sab, par hai .)
2. avabhAsan = avabhAsan; prakAshan; j~nAt honA; pragaT honA .
3. AtmA apane bhAvako prApta karatA hai, isaliye vah bhAv hI AtmAkA karma hai .
4. prakR^itibhUt = svabhAvabhUt . (sukh svabhAvabhUt hai .)
5. vikR^itibhUt = vikArabhUt (duHkh vikArabhUt hai, svabhAvabhUt nahI.n hai .)