visheShalakShaNa.n jIvasya chetanopayogamayatva.n; ajIvasya punarachetanatvam . tatra yatra svadharmavyApak- tvAtsvarUpatven dyotamAnayAnapAyinyA bhagavatyA sa.nvittirUpayA chetanayA, tatpariNAmalakShaNen dravyavR^ittirUpeNopayogen cha nirvR^ittatvamavatIrNa.n pratibhAti sa jIvaH . yatra punarupayogasahacharitAyA yathoditalakShaNAyAshchetanAyA abhAvAd bahirantashchAchetanatvamavatIrNa.n pratibhAti so.ajIvaH ..127..
uvaogamao upayogamayaH akhaNDaikapratibhAsamayen sarvavishuddhen kevalaj~nAnadarshanalakShaNenArthagrahaNavyApAr- rUpeN nishchayanayenettha.nbhUtashuddhopayogen, vyavahAreN punarmatij~nAnAdyashuddhopayogen cha nirvR^ittatvAnniShpanna- tvAdupayogamayaH . poggaladavvappamuha.n achedaNa.n havadi ajjIva.n pudgaladravyapramukhamachetana.n bhavatyajIvadravya.n; pudgaladharmAdharmAkAshakAlasa.nj~na.n dravyapa~nchaka.n pUrvoktalakShaNachetanAyA upayogasya chAbhAvAdajIvamachetana.n aur ajIvakA, (visheSh lakShaN) achetanapanA hai . vahA.N (jIvake) svadharmo.nme.n vyApanevAlI honese (jIvake) svasvarUpase prakAshit hotI huI, avinAshinI, bhagavatI, sa.nvedanarUp chetanAke dvArA tathA chetanApariNAmalakShaN, 1dravyapariNatirUp upayogake dvArA jisame.n niShpannapanA (-rachanArUpapanA) avatarit pratibhAsit hotA hai, vah jIv hai aur jisame.n upayogake sAth rahanevAlI, 2yathokta lakShaNavAlI chetanAkA abhAv honese bAhar tathA bhItar achetanapanA avatarit pratibhAsit hotA hai, vah ajIv hai .
bhAvArtha : — dravyatvarUp sAmAnyakI apekShAse dravyo.nme.n ekatva hai tathApi visheSh lakShaNo.nkI apekShAse unake jIv aur ajIv aise do bhed hai.n . jo (dravya) bhagavatI chetanAke dvArA aur chetanAke pariNAmasvarUp upayog dvArA rachit hai vah jIv hai, aur jo (dravya) chetanArahit honese achetan hai vah ajIv hai . jIvakA ek hI bhed hai; ajIvake pA.nch bhed hai.n, in sabakA vistR^it vivechan Age kiyA jAyagA ..127..
ab (dravyake) lokAlokasvarUp visheSh (-bhed) nishchit karate hai.n : —
AkAshamA.n je bhAg dharma -adharma -kAL sahit Che, jIv -pudgalothI yukta Che, te sarvakALe lok Che. 128.
1. chetanAkA pariNAmasvarUp upayog jIvadravyakI pariNati hai .
2. yathokta lakShaNavAlI = U par kahe anusAr lakShaNavAlI (chetanAkA lakShaN U par hI kahaneme.n AyA hai .)