AtmA hi tAvatsva.n bhAva.n karoti, tasya svadharmatvAdAtmanastathAbhavanashakti- sambhavenAvashyamev kAryatvAt . sa ta.n cha svatantraH kurvANastasya kartAvashya.n syAt, kriyamAN- shchAtmanA svo bhAvastenApyatvAttasya karmAvashya.n syAt . evamAtmanaH svapariNAmaH karma . na tvAtmA pudgalasya bhAvAn karoti, teShA.n paradharmatvAdAtmanastathAbhavanashaktyasambhavenA- kAryatvAt . sa tAnakurvANo na teShA.n kartA syAt, akriyamANAshchAtmanA te na tasya karma syuH . evamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma ..184..
ath kathamAtmanaH pudgalapariNAmo na karma syAditi sandehamapanudati —
nivR^itti.n karotIti ..183.. eva.n bhedabhAvanAkathanamukhyatayA sUtradvayen pa~nchamasthala.n gatam . athAtmano nishchayen rAgAdisvapariNAm ev karma, na cha dravyakarmeti prarUpayati — kuvva.n sabhAva.n kurvansvabhAvam . atra svabhAvashabden yadyapi shuddhanishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvo bhaNyate, tathApi karmabandhaprastAve rAgAdi- pariNAmo.apyashuddhanishchayen svabhAvo bhaNyate . ta.n svabhAva.n kurvan . sa kaH . AdA AtmA . havadi hi kattA kartA bhavati hi sphu Tam . kasya . sagassa bhAvassa svakIyachidrUpasvabhAvasya rAgAdipariNAmasya . tadev tasya
anvayArtha : — [svabhAva.n kurvan ] apane bhAvako karatA huA [AtmA ] AtmA [hi ] vAstavame.n [svakasya bhAvasya ] apane bhAvakA [kartA bhavati ] kartA hai; [tu ] parantu [pudgaladravyamayAnA.n sarvabhAvAnA.n ] pudgaladravyamay sarva bhAvo.nkA [kartA na ] kartA nahI.n hai ..184..
TIkA : — pratham to AtmA vAstavame.n sva bhAvako karatA hai, kyo.nki vah (bhAv) usakA sva dharma hai, isaliye AtmAko usarUp honekI (pariNamit honekI) shaktikA sa.nbhav hai, ataH vah (bhAv) avashyamev AtmAkA kArya hai . (isaprakAr) vah (AtmA) use (-sva bhAvako) svata.ntra- tayA karatA huA usakA kartA avashya hai aur sva bhAv AtmAke dvArA kiyA jAtA huA AtmAke dvArA prApya honese avashya hI AtmAkA karma hai . isaprakAr sva pariNAm AtmAkA karma hai .
parantu, AtmA pudgalake bhAvo.nko nahI.n karatA, kyo.nki ve parake dharma hai.n, isaliye AtmAke us – rUp honekI shaktikA asa.nbhav honese ve AtmAkA kArya nahI.n hai.n . (isaprakAr) vah (AtmA) unhe.n na karatA huA unakA kartA nahI.n hotA aur ve AtmAke dvArA na kiye jAte hue usakA karma nahI.n hai.n . isaprakAr pudgalapariNAm AtmAkA karma nahI.n hai ..184..
ab, ‘pudgalapariNAm AtmAkA karma kyo.n nahI.n hai’ – aise sandeh ko dUr karate hai.n : —
paN nav grahe, na taje, kare nahi jIv pudgalakarmane. 185.
344pravachanasAr[ bhagavAnashrIku.ndaku.nd-