ಅಥ ದ್ರವ್ಯಲಕ್ಷಣಮುಪಲಕ್ಷಯತಿ —
ಅಪರಿಚ್ಚತ್ತಸಹಾವೇಣುಪ್ಪಾದವ್ವಯಧುವತ್ತಸಂಬದ್ಧಂ .
ಗುಣವಂ ಚ ಸಪಜ್ಜಾಯಂ ಜಂ ತಂ ದವ್ವಂ ತಿ ವುಚ್ಚಂತಿ ..೯೫..
ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತಸ್ವಭಾವೇನೋತ್ಪಾದವ್ಯಯಧ್ರುವತ್ವಸಂಬದ್ಧಮ್ .
ಗುಣವಚ್ಚ ಸಪರ್ಯಾಯಂ ಯತ್ತದ್ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್ತಿ ..೯೫..
ಅಪರಿಚ್ಚತ್ತಸಹಾವೇಣ ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತ ಸ್ವಭಾವಮಸ್ತಿತ್ವೇನ ಸಹಾಭಿನ್ನಂ ಉಪ್ಪಾದವ್ವಯಧುವತ್ತಸಂಜುತ್ತಂ ಉತ್ಪಾದವ್ಯಯಧ್ರೌವ್ಯೈಃ ಸಹ
ಸಂಯುಕ್ತಂ ಗುಣವಂ ಚ ಸಪಜ್ಜಾಯಂ ಗುಣವತ್ಪರ್ಯಾಯಸಹಿತಂ ಚ ಜಂ ಯದಿತ್ಥಂಭೂತಂ ಸತ್ತಾದಿಲಕ್ಷಣತ್ರಯಸಂಯುಕ್ತಂ ತಂ ದವ್ವಂ ತಿ ವುಚ್ಚಂತಿ
ತದ್ದ್ರವ್ಯಮಿತಿ ಬ್ರುವನ್ತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಾಃ . ಇದಂ ದ್ರವ್ಯಮುತ್ಪಾದವ್ಯಯಧ್ರೌವ್ಯೈರ್ಗುಣಪರ್ಯಾಯೈಶ್ಚ ಸಹ ಲಕ್ಷ್ಯಲಕ್ಷಣಭೇದೇ ಅಪಿ ಸತಿ
ಸತ್ತಾಭೇದಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ . ತರ್ಹಿ ಕಿಂ ಕರೋತಿ . ಸ್ವರೂಪತಯೈವ ತಥಾವಿಧತ್ವಮವಲಮ್ಬತೇ . ತಥಾವಿಧತ್ವಮವಲಮ್ಬತೇ
ಕೋಽರ್ಥಃ . ಉತ್ಪಾದವ್ಯಯಧ್ರೌವ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಗುಣಪರ್ಯಾಯಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಪರಿಣಮತಿ ಶುದ್ಧಾತ್ಮವದೇವ . ತಥಾಹಿ —
೧೭೦ಪ್ರವಚನಸಾರ[ ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುಂದಕುಂದ-
ಭಾವಾರ್ಥ : — ‘ಮೈಂ ಮನುಷ್ಯ ಹೂಂ, ಶರೀರಾದಿಕ ಸಮಸ್ತ ಕ್ರಿಯಾಓಂಕೋ ಮೈಂ ಕರತಾ ಹೂಂ, ಸ್ತ್ರೀ -ಪುತ್ರ-
ಧನಾದಿಕೇ ಗ್ರಹಣ -ತ್ಯಾಗಕಾ ಮೈಂ ಸ್ವಾಮೀ ಹೂಂ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಮಾನನಾ ಸೋ ಮನುಷ್ಯವ್ಯವಹಾರ (ಮನುಷ್ಯರೂಪ ಪ್ರವೃತ್ತಿ)
ಹೈ; ‘ಮಾತ್ರ ಅಚಲಿತ ಚೇತನಾ ವಹ ಹೀ ಮೈಂ ಹೂಂ’ ಐಸಾ ಮಾನನಾ — ಪರಿಣಮಿತ ಹೋನಾ ಸೋ ಆತ್ಮವ್ಯವಹಾರ
(ಆತ್ಮಾರೂಪ ಪ್ರವೃತ್ತಿ) ಹೈ .
ಜೋ ಮನುಷ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಮೇಂ ಲೀನ ಹೈಂ, ವೇ ಏಕಾನ್ತದೃಷ್ಟಿವಾಲೇ ಲೋಗ ಮನುಷ್ಯವ್ಯವಹಾರಕಾ ಆಶ್ರಯ ಕರತೇ
ಹೈಂ, ಇಸಲಿಯೇ ರಾಗೀ -ದ್ವೇಷೀ ಹೋತೇ ಹೈಂ ಔರ ಇಸಪ್ರಕಾರ ಪರದ್ರವ್ಯರೂಪ ಕರ್ಮಕೇ ಸಾಥ ಸಮ್ಬನ್ಧ ಕರತೇ ಹೋನೇಸೇ ವೇ
ಪರಸಮಯ ಹೈಂ; ಔರ ಜೋ ಭಗವಾನ ಆತ್ಮಸ್ವಭಾವಮೇಂ ಹೀ ಸ್ಥಿತ ಹೈಂ ವೇ ಅನೇಕಾನ್ತದೃಷ್ಟಿವಾಲೇ ಲೋಗ
ಮನುಷ್ಯವ್ಯವಹಾರಕಾ ಆಶ್ರಯ ನಹೀಂ ಕರಕೇ ಆತ್ಮವ್ಯವಹಾರಕಾ ಆಶ್ರಯ ಕರತೇ ಹೈಂ, ಇಸಲಿಯೇ ರಾಗೀ -ದ್ವೇಷೀ ನಹೀಂ
ಹೋತೇ ಅರ್ಥಾತ್ ಪರಮ ಉದಾಸೀನ ರಹತೇ ಹೈಂ ಔರ ಇಸಪ್ರಕಾರ ಪರದ್ರವ್ಯರೂಪ ಕರ್ಮಕೇ ಸಾಥ ಸಮ್ಬನ್ಧ ನ ಕರಕೇ
ಮಾತ್ರ ಸ್ವದ್ರವ್ಯಕೇ ಸಾಥ ಹೀ ಸಮ್ಬನ್ಧ ಕರತೇ ಹೈಂ, ಇಸಲಿಯೇ ವೇ ಸ್ವಸಮಯ ಹೈಂ ..೯೪..
ಅಬ ದ್ರವ್ಯಕಾ ಲಕ್ಷಣ ಬತಲಾತೇ ಹೈಂ : —
ಅನ್ವಯಾರ್ಥ : — [ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತಸ್ವಭಾವೇನ ] ಸ್ವಭಾವಕೋ ಛೋಡೇ ಬಿನಾ [ಯತ್ ] ಜೋ
[ಉತ್ಪಾದವ್ಯಯಧ್ರುವತ್ವಸಂಬದ್ಧಮ್ ] ಉತ್ಪಾದ -ವ್ಯಯ -ಧ್ರೌವ್ಯಸಂಯುಕ್ತ ಹೈ [ಚ ] ತಥಾ [ಗುಣವತ್ ಸಪರ್ಯಾಯಂ ]
ಗುಣಯುಕ್ತ ಔರ ಪರ್ಯಾಯಸಹಿತ ಹೈ, [ತತ್ ] ಉಸೇ [ದ್ರವ್ಯಮ್ ಇತಿ ] ‘ದ್ರವ್ಯ’ [ಬ್ರುವನ್ತಿ ] ಕಹತೇ ಹೈಂ ..೯೫..
ಛೋಡಯಾ ವಿನಾ ಜ ಸ್ವಭಾವನೇ ಉತ್ಪಾದ -ವ್ಯಯ -ಧ್ರುವಯುಕ್ತ ಛೇ,
ವಳೀ ಗುಣ ನೇ ಪರ್ಯಯ ಸಹಿತ ಜೇ, ‘ದ್ರವ್ಯ’ ಭಾಖ್ಯುಂ ತೇಹನೇ. ೯೫.