ಅರ್ಥವಿಕಲ್ಪಸ್ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ . ತತ್ರ ಕಃ ಖಲ್ವರ್ಥಃ . ಸ್ವಪರವಿಭಾಗೇನಾವಸ್ಥಿತಂ ವಿಶ್ವಮ್ . ವಿಕಲ್ಪಸ್ತದಾಕಾರಾವಭಾಸನಮ್ . ಯಸ್ತು ಮುಕುರುನ್ದಹೃದಯಾಭೋಗ ಇವ ಯುಗಪದವಭಾಸಮಾನಸ್ವಪರಾಕಾರೋಽರ್ಥ- ವಿಕಲ್ಪಸ್ತದ್ ಜ್ಞಾನಮ್ . ಕ್ರಿಯಮಾಣಮಾತ್ಮನಾ ಕರ್ಮ, ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಖಲ್ವಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ತೇನ ತೇನ ಭಾವೇನ ಭವತಾ ಯಃ ತದ್ಭಾವಃ ಸ ಏವ ಕರ್ಮಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ . ತತ್ತ್ವೇಕವಿಧಮಪಿ ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಿ- ಸದ್ಭಾವಾಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾಮನೇಕವಿಧಮ್ . ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಯನ್ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಂ ಸುಖದುಃಖಂ ತತ್ಕರ್ಮಫಲಮ್ . ತತ್ರ ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮೋಪಾಧಿಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಸದ್ಭಾವಾತ್ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಫಲಮನಾಕುಲತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಂ ಸೌಖ್ಯಂ, ಯತ್ತು ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮೋಪಾಧಿಸಾನ್ನಿಧ್ಯಸದ್ಭಾವಾತ್ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಫಲಂ ಸೌಖ್ಯಲಕ್ಷಣಾಭಾವಾದ್ವಿಕೃತಿಭೂತಂ ದುಃಖಮ್ . ಏವಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಕರ್ಮಫಲಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯಃ ..೧೨೪.. ಪರಿಚ್ಛಿತ್ತಿಸಮರ್ಥೋ ವಿಕಲ್ಪಃ ವಿಕಲ್ಪಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ . ಸ ಏವ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಚೇತನೇತಿ . ಕಮ್ಮಂ ಜೀವೇಣ ಜಂ ಸಮಾರದ್ಧಂ ಕರ್ಮ ಜೀವೇನ ಯತ್ಸಮಾರಬ್ಧಮ್ . ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಮನೋವಚನಕಾಯವ್ಯಾಪಾರರೂಪೇಣ ಜೀವೇನ ಯತ್ಸಮ್ಯಕ್ಕರ್ತೃಮಾರಬ್ಧಂ ತತ್ಕರ್ಮ
ಟೀಕಾ : — ಪ್ರಥಮ ತೋ, ಅರ್ಥವಿಕಲ್ಪ ವಹ ಜ್ಞಾನ ಹೈ . ವಹಾಂ, ಅರ್ಥ ಕ್ಯಾ ಹೈ ? ಸ್ವ -ಪರಕೇ ವಿಭಾಗಪೂರ್ವಕ ಅವಸ್ಥಿತ ೧ವಿಶ್ವ ವಹ ಅರ್ಥ ಹೈ . ಉಸಕೇ ಆಕಾರೋಂಕಾ ೨ಅವಭಾಸನ ವಹ ವಿಕಲ್ಪ ಹೈ . ಔರ ದರ್ಪಣಕೇ ನಿಜ ವಿಸ್ತಾರಕೀ ಭಾಂತಿ (ಅರ್ಥಾತ್ ಜೈಸೇ ದರ್ಪಣಕೇ ನಿಜ ವಿಸ್ತಾರಮೇಂ ಸ್ವ ಔರ ಪರ ಆಕಾರ ಏಕ ಹೀ ಸಾಥ ಪ್ರಕಾಶಿತ ಹೋತೇ ಹೈಂ, ಉಸೀಪ್ರಕಾರ) ಜಿಸಮೇಂ ಏಕ ಹೀ ಸಾಥ ಸ್ವ -ಪರಾಕಾರ ಅವಭಾಸಿತ ಹೋತೇ ಹೈಂ, ಐಸಾ ಅರ್ಥವಿಕಲ್ಪ ವಹ ಜ್ಞಾನ ಹೈ .
ಜೋ ಆತ್ಮಾಕೇ ದ್ವಾರಾ ಕಿಯಾ ಜಾತಾ ಹೈ ವಹ ಕರ್ಮ ಹೈ . ಪ್ರತಿಕ್ಷಣ ಉಸ -ಉಸ ಭಾವಸೇ ಹೋತಾ ಹುಆ ಆತ್ಮಾಕೇ ದ್ವಾರಾ ವಾಸ್ತವಮೇಂ ಕಿಯಾ ಜಾನೇವಾಲಾ ಜೋ ಉಸಕಾ ಭಾವ ಹೈ ವಹೀ, ಆತ್ಮಾಕೇ ದ್ವಾರಾ ೩ಪ್ರಾಪ್ಯ ಹೋನೇಸೇ ಕರ್ಮ ಹೈ . ಔರ ವಹ (ಕರ್ಮ) ಏಕ ಪ್ರಕಾರಕಾ ಹೋನೇ ಪರ ಭೀ, ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮರೂಪ ಉಪಾಧಿಕೀ ನಿಕಟತಾಕೇ ಸದ್ಭಾವ ಔರ ಅಸದ್ಭಾವಕೇ ಕಾರಣ ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾರಕಾ ಹೈ .
ಉಸ ಕರ್ಮಸೇ ಉತ್ಪನ್ನ ಕಿಯಾ ಜಾನೇವಾಲಾ ಸುಖ -ದುಃಖ ವಹ ಕರ್ಮಫಲ ಹೈ . ವಹಾಂ, ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮರೂಪ ಉಪಾಧಿಕೀ ನಿಕಟತಾಕೇ ಅಸದ್ಭಾವಕೇ ಕಾರಣ ಜೋ ಕರ್ಮ ಹೋತಾ ಹೈ, ಉಸಕಾ ಫಲ ಅನಾಕುಲತ್ವಲಕ್ಷಣ ಹೈ, ಉಸಕಾ ಫಲ ೫ವಿಕೃತಿ – (ವಿಕಾರ) ಭೂತ ದುಃಖ ಹೈ, ಕ್ಯೋಂಕಿ ವಹಾಂ ಸುಖಕೇ ಲಕ್ಷಣಕಾ ಅಭಾವ ಹೈ .
ಇಸ ಪ್ರಕಾರ ಜ್ಞಾನ, ಕರ್ಮ ಔರ ಕರ್ಮಫಲಕಾ ಸ್ವರೂಪ ನಿಶ್ಚಿತ ಹುಆ .
೨೪೪ಪ್ರವಚನಸಾರ[ ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುಂದಕುಂದ-
೪ಪ್ರಕೃತಿಭೂತ ಸುಖ ಹೈ; ಔರ ದ್ರವ್ಯಕರ್ಮರೂಪ ಉಪಾಧಿಕೀ ನಿಕಟತಾಕೇ ಸದ್ಭಾವಕೇ ಕಾರಣ ಜೋ ಕರ್ಮ ಹೋತಾ
೧. ವಿಶ್ವ = ಸಮಸ್ತ ಪದಾರ್ಥ — ದ್ರವ್ಯ -ಗುಣ -ಪರ್ಯಾಯ . (ಪದಾರ್ಥೋಂಮೇಂ ಸ್ವ ಔರ ಪರ ಐಸೇ ದೋ ವಿಭಾಗ ಹೈಂ . ಜೋ ಜಾನನೇವಾಲೇ ಆತ್ಮಾಕಾ ಅಪನಾ ಹೋ ವಹ ಸ್ವ ಹೈ, ಔರ ದೂಸರಾ ಸಬ, ಪರ ಹೈ .)
೨. ಅವಭಾಸನ = ಅವಭಾಸನ; ಪ್ರಕಾಶನ; ಜ್ಞಾತ ಹೋನಾ; ಪ್ರಗಟ ಹೋನಾ .
೩. ಆತ್ಮಾ ಅಪನೇ ಭಾವಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಕರತಾ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ವಹ ಭಾವ ಹೀ ಆತ್ಮಾಕಾ ಕರ್ಮ ಹೈ .
೪. ಪ್ರಕೃತಿಭೂತ = ಸ್ವಭಾವಭೂತ . (ಸುಖ ಸ್ವಭಾವಭೂತ ಹೈ .)
೫. ವಿಕೃತಿಭೂತ = ವಿಕಾರಭೂತ (ದುಃಖ ವಿಕಾರಭೂತ ಹೈ, ಸ್ವಭಾವಭೂತ ನಹೀಂ ಹೈ .)