ಅಸ್ತಿ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಲೋಕಾಲೋಕತ್ವೇನ ವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಸದ್ಭಾವಾತ್ . ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಹಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಷಡ್ದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ, ಅಲೋಕಸ್ಯ ಪುನಃ ಕೇವಲಾಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ . ತತ್ರ ಸರ್ವದ್ರವ್ಯ- ವ್ಯಾಪಿನಿ ಪರಮಮಹತ್ಯಾಕಾಶೇ ಯತ್ರ ಯಾವತಿ ಜೀವಪುದ್ಗಲೌ ಗತಿಸ್ಥಿತಿಧರ್ಮಾಣೌ ಗತಿಸ್ಥಿತೀ ಆಸ್ಕನ್ದತಃ ತದ್ಗತಿಸ್ಥಿತಿನಿಬನ್ಧನಭೂತೌ ಚ ಧರ್ಮಾಽಧರ್ಮಾವಭಿವ್ಯಾಪ್ಯಾವಸ್ಥಿತೌ, ಸರ್ವದ್ರವ್ಯವರ್ತನಾನಿಮಿತ್ತಭೂತಶ್ಚ ಕಾಲೋ ನಿತ್ಯದುರ್ಲಲಿತಸ್ತತ್ತಾವದಾಕಾಶಂ ಶೇಷಾಣ್ಯಶೇಷಾಣಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಚೇತ್ಯಮೀಷಾಂ ಸಮವಾಯ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ..೧೨೭.. ಅಥ ಲೋಕಾಲೋಕರೂಪೇಣ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ದ್ವೈವಿಧ್ಯಮಾಖ್ಯಾತಿ — ಪೋಗ್ಗಲಜೀವಣಿಬದ್ಧೋ ಅಣು- ಸ್ಕನ್ಧಭೇದಭಿನ್ನಾಃ ಪುದ್ಗಲಾಸ್ತಾವತ್ತಥೈವಾಮೂರ್ತತ್ವಾತೀನ್ದ್ರಿಯಜ್ಞಾನಮಯತ್ವನಿರ್ವಿಕಾರಪರಮಾನನ್ದೈಕಸುಖಮಯತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಜೀವಾಶ್ಚೇತ್ಥಂಭೂತಜೀವಪುದ್ಗಲೈರ್ನಿಬದ್ಧಃ ಸಂಬದ್ಧೋ ಭೃತಃ ಪುದ್ಗಲಜೀವನಿಬದ್ಧಃ . ಧಮ್ಮಾಧಮ್ಮತ್ಥಿಕಾಯಕಾಲಡ್ಢೋ ಧರ್ಮಾ- ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯೌ ಚ ಕಾಲಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಕಾಲಾಸ್ತೈರಾಢಯೋ ಭೃತೋ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಕಾಲಾಢಯಃ . ಜೋ ಯಃ ಏತೇಷಾಂ ಪಞ್ಚಾನಾಮಿತ್ಥಂಭೂತಸಮುದಾಯೋ ರಾಶಿಃ ಸಮೂಹಃ . ವಟ್ಟದಿ ವರ್ತತೇ . ಕಸ್ಮಿನ್ . ಆಗಾಸೇ ಅನನ್ತಾ- ನನ್ತಾಕಾಶದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಮಧ್ಯವರ್ತಿನಿ ಲೋಕಾಕಾಶೇ . ಸೋ ಲೋಗೋ ಸ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪಞ್ಚಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಸ್ತದಾಧಾರಭೂತಂ ಲೋಕಾಕಾಶಂ ಚೇತಿ ಷಡ್ದ್ರವ್ಯಸಮೂಹೋ ಲೋಕೋ ಭವತಿ . ಕ್ವ . ಸವ್ವಕಾಲೇ ದು ಸರ್ವಕಾಲೇ ತು . ತದ್ಬಹಿರ್ಭೂತಮನನ್ತಾನನ್ತಾಕಾಶಮಲೋಕ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ..೧೨೮.. ಅಥ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸಕ್ರಿಯನಿಃಕ್ರಿಯತ್ವೇನ ಭೇದಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯೇಕಾ ಪಾತನಿಕಾ, ದ್ವಿತೀಯಾ ತು ಜೀವಪುದ್ಗಲಯೋರರ್ಥವ್ಯಞ್ಜನಪರ್ಯಾಯೌ ದ್ವೌ ಶೇಷದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ತು

ಅನ್ವಯಾರ್ಥ : — [ಆಕಾಶೇ ] ಆಕಾಶಮೇಂ [ಯಃ ] ಜೋ ಭಾಗ [ಪುದ್ಗಲಜೀವನಿಬದ್ಧಃ ] ಜೀವ ಔರ ಪುದ್ಗಲಸೇ ಸಂಯುಕ್ತ [ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯಕಾಲಾಢಯಃ ವರ್ತತೇ ] ತಥಾ ಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯ ಅಧರ್ಮಾಸ್ತಿಕಾಯ ಔರ ಕಾಲಸೇ ಸಮೃದ್ಧ ಹೈ, [ಸಃ ] ವಹ [ಸರ್ವಕಾಲೇ ತು ] ಸರ್ವಕಾಲಮೇಂ [ಲೋಕಃ ] ಲೋಕ ಹೈ . (ಶೇಷ ಕೇವಲ ಆಕಾಶ ವಹ ಅಲೋಕ ಹೈ .)

ಟೀಕಾ : — ವಾಸ್ತವಮೇಂ ದ್ರವ್ಯ ಲೋಕತ್ವ ಔರ ಅಲೋಕತ್ವಕೇ ಭೇದಸೇ ವಿಶೇಷವಾನ ಹೈ, ಕ್ಯೋಂಕಿ ಅಪನೇ -ಅಪನೇ ಲಕ್ಷಣೋಂಕಾ ಸದ್ಭಾವ ಹೈ . ಲೋಕಕಾ ಸ್ವಲಕ್ಷಣ ಷಡ್ದ್ರವ್ಯಸಮವಾಯಾತ್ಮಕಪನಾ (-ಛಹ ದ್ರವ್ಯೋಂಕಾ ಸಮುದಾಯಸ್ವರೂಪಪನಾ) ಹೈ ಔರ ಅಲೋಕಕಾ ಕೇವಲ ಆಕಾಶಾತ್ಮಕಪನಾ (-ಮಾತ್ರ ಆಕಾಶಸ್ವರೂಪಪನಾ) ಹೈ . ವಹಾಂ, ಸರ್ವ ದ್ರವ್ಯೋಂಮೇಂ ವ್ಯಾಪ್ತ ಹೋನೇ ವಾಲೇ ಪರಮ ಮಹಾನ ಆಕಾಶಮೇಂ, ಜಹಾಂ ಜಿತನೇಮೇಂ ಗತಿಸ್ಥಿತಿ ಧರ್ಮವಾಲೇ ಜೀವ ತಥಾ ಪುದ್ಗಲ ಗತಿ -ಸ್ಥಿತಿಕೋ ಪ್ರಾಪ್ತ ಹೋತೇ ಹೈಂ, (ಜಹಾಂ ಜಿತನೇಮೇಂ) ಉನ್ಹೇಂ, ಗತಿ -ಸ್ಥಿತಿಮೇಂ ನಿಮಿತ್ತಭೂತ ಧರ್ಮ ತಥಾ ಅಧರ್ಮ ವ್ಯಾಪ್ತ ಹೋಕರ ರಹತೇ ಹೈಂ ಔರ (ಜಹಾಂ ಜಿತನೇಮೇಂ) ಸರ್ವ ದ್ರವ್ಯೋಂಕೋ ವರ್ತನಾಮೇಂ ನಿಮಿತ್ತಭೂತ ಕಾಲ ಸದಾ ವರ್ತತಾ ಹೈ, ವಹ ಉತನಾ ಆಕಾಶ ತಥಾ ಶೇಷ ಸಮಸ್ತ

೨೫೪ಪ್ರವಚನಸಾರ[ ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುಂದಕುಂದ-