ದ್ರವ್ಯೇಣಾನೇಕಪ್ರದೇಶತ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತೈಕಪ್ರದೇಶತ್ವಾತ್ಪರ್ಯಾಯೇಣ ದ್ವಿಬಹುಪ್ರದೇಶತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ತಿ ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಚಯಃ. ನ ಪುನಃ ಕಾಲಸ್ಯ, ಶಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಚೈಕಪ್ರದೇಶತ್ವಾತ್ . ಊರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯಸ್ತು ತ್ರಿಕೋಟಿಸ್ಪರ್ಶಿತ್ವೇನ ಸಾಂಶತ್ವಾದ್ ದ್ರವ್ಯವೃತ್ತೇಃ ಸರ್ವದ್ರವ್ಯಾಣಾಮನಿವಾರಿತ ಏವ . ಅಯಂ ತು ವಿಶೇಷಃ — ಸಮಯವಿಶಿಷ್ಟವೃತ್ತಿಪ್ರಚಯಃ ಶೇಷದ್ರವ್ಯಾಣಾಮೂರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯಃ, ಸಮಯಪ್ರಚಯ ಏವ ಕಾಲಸ್ಯೋರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯಃ . ಶೇಷದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ವೃತ್ತೇರ್ಹಿ ಸಮಯಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತತ್ವಾದಸ್ತಿ ಸಮಯ- ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಮ್ . ಕಾಲವೃತ್ತೇಸ್ತು ಸ್ವತಃ ಸಮಯಭೂತತ್ವಾತ್ತನ್ನಾಸ್ತಿ ..೧೪೧..
ಅಥ ಕಾಲಪದಾರ್ಥೋರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯನಿರನ್ವಯತ್ವಮುಪಹನ್ತಿ — ಭಣ್ಯತೇ . ಸ ಚ ಪ್ರದೇಶಪ್ರಚಯಲಕ್ಷಣಸ್ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಚಯೋ ಯಥಾ ಮುಕ್ತಾತ್ಮದ್ರವ್ಯೇ ಭಣಿತಸ್ತಥಾ ಕಾಲಂ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಕೀಯ- ಸ್ವಕೀಯಪ್ರದೇಶಸಂಖ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಶೇಷದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸ ಭವತೀತಿ ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಚಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ . ಪ್ರತಿಸಮಯವರ್ತಿನಾಂ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಮುಕ್ತಾಫಲಮಾಲಾವತ್ಸನ್ತಾನ ಊರ್ದ್ಧ್ವಪ್ರಚಯ ಇತ್ಯೂರ್ಧ್ವಸಾಮಾನ್ಯಮಿತ್ಯಾಯತಸಾಮಾನ್ಯಮಿತಿ ಕ್ರಮಾನೇಕಾನ್ತ ಇತಿ ಚ ಭಣ್ಯತೇ . ಸ ಚ ಸರ್ವದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಭವತಿ . ಕಿಂತು ಪಞ್ಚದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸಂಬನ್ಧೀ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಯಸನ್ತಾನರೂಪೋ ಯೋಽಸಾವೂರ್ಧ್ವತಾಪ್ರಚಯಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಕೀಯಸ್ವಕೀಯದ್ರವ್ಯಮುಪಾದಾನಕಾರಣಮ್ . ಕಾಲಸ್ತು ಪ್ರತಿಸಮಯಂ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಭವತಿ . ಯಸ್ತು ಕಾಲಸ್ಯ ಸಮಯಸನ್ತಾನರೂಪ ಊರ್ಧ್ವತಾಪ್ರಚಯಸ್ತಸ್ಯ ಕಾಲ ಏವೋಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಚ . ಕಸ್ಮಾತ್ . ಕಾಲಸ್ಯ ಭಿನ್ನಸಮಯಾಭಾವಾತ್ಪರ್ಯಾಯಾ ಏವ ಸಮಯಾ ದ್ರವ್ಯಸೇ ಅನೇಕ ಪ್ರದೇಶೀಪನೇಕೀ ಶಕ್ತಿಸೇ ಯುಕ್ತ ಏಕಪ್ರದೇಶವಾಲಾ ಹೈ ತಥಾ ಪರ್ಯಾಯಸೇ ದೋ ಅಥವಾ ಬಹುತ (-ಸಂಖ್ಯಾತ, ಅಸಂಖ್ಯಾತ ಔರ ಅನನ್ತ) ಪ್ರದೇಶವಾಲಾ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ಉನಕೇ ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಚಯ ಹೈ; ಪರನ್ತು ಕಾಲಕೇ (ತಿರ್ಯಕ್ಪ್ರಚಯ) ನಹೀಂ ಹೈ, ಕ್ಯೋಂಕಿ ವಹ ಶಕ್ತಿ ತಥಾ ವ್ಯಕ್ತಿ (ಕೀ ಅಪೇಕ್ಷಾ) ಸೇ ಏಕ ಪ್ರದೇಶವಾಲಾ ಹೈ .
ಊ ರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯ ತೋ ಸರ್ವ ದ್ರವ್ಯೋಂಕೇ ಅನಿವಾರ್ಯ ಹೀ ಹೈ, ಕ್ಯೋಂಕಿ ದ್ರವ್ಯಕೀ ವೃತ್ತಿ ತೀನ ಕೋಟಿಯೋಂಕೋ (-ಭೂತ, ವರ್ತಮಾನ, ಔರ ಭವಿಷ್ಯ ಐಸೇ ತೀನೋಂ ಕಾಲೋಂಕೋ) ಸ್ಪರ್ಶ ಕರತೀ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ಅಂಶೋಂಸೇ ಯುಕ್ತ ಹೈ . ಪರನ್ತು ಇತನಾ ಅನ್ತರ ಹೈ ಕಿ ೧ಸಮಯವಿಶಿಷ್ಟ ವೃತ್ತಿಯೋಂಕಾ ಪ್ರಚಯ ವಹ (ಕಾಲಕೋ ಛೋಡಕರ) ಶೇಷ ದ್ರವ್ಯೋಂಕಾ ಊ ರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯ ಹೈ, ಔರ ಸಮಯೋಂಕಾ ಪ್ರಚಯ ವಹೀ ಕಾಲದ್ರವ್ಯಕಾ ಊ ರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯ ಹೈ; ಕ್ಯೋಂಕಿ ಶೇಷ ದ್ರವ್ಯೋಂಕೀ ವೃತ್ತಿ ಸಮಯಸೇ ಅರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ (-ಅನ್ಯ) ಹೋನೇಸೇ ವಹ (ವೃತ್ತಿ) ಸಮಯ ವಿಶಿಷ್ಟ ಹೈ, ಔರ ಕಾಲದ್ರವ್ಯಕೀ ವೃತ್ತಿ ತೋ ಸ್ವತಃ ಸಮಯಭೂತ ಹೈ, ಇಸಲಿಯೇ ವಹ ಸಮಯವಿಶಿಷ್ಟ ನಹೀಂ ಹೈ ..೧೪೧..
ಅಬ, ಕಾಲಪದಾರ್ಥಕಾ ಊ ರ್ಧ್ವಪ್ರಚಯ ೨ನಿರನ್ವಯ ಹೈ, ಇಸ ಬಾತಕಾ ಖಂಡನ ಕರತೇ ಹೈಂ : —
೨೮೦ಪ್ರವಚನಸಾರ[ ಭಗವಾನಶ್ರೀಕುಂದಕುಂದ-
೧.* ಸಮಯವಿಶಿಷ್ಟ = ಸಮಯಸೇ ವಿಶಿಷ್ಟ; ಸಮಯಕೇ ನಿಮಿತ್ತಭೂತ ಹೋನೇಸೇ ವ್ಯವಹಾರಸೇ ಜಿಸಮೇಂ ಸಮಯಕೀ ಅಪೇಕ್ಷಾ ಹೋತೀ ಹೈ .
೨. ನಿರನ್ವಯ = ಅನ್ವಯ ರಹಿತ, ಏಕ ಪ್ರವಾಹರೂಪ ನ ಹೋನೇವಾಲಾ, ಖಂಡಿತ; ಏಕರೂಪತಾ -ಸದೃಶತಾಸೇ ರಹಿತ .